سال ۹۸ بود که خبر یک تیزر تبلیغاتی با حضور کریستین رونالدو خبر از تلاش اماراتی‌ها برای ثبت میراث ایران می داد، تیزری که در آن «بادگیر» جزئی از فرهنگ و معماری امارات مشخص و معلوم شده بود.

تلاش های نافرجام امارات برای ثبت بادگیر

ساخت شهرک خشتی با فناوری نوین و البته با بادگیر‌های متعدد، ساخت تندیس به شکل بادگیر و ارائه آن در فستیوال‌های مهم، تبلیغات گسترده برای بادگیر و تلاش‌های نافرجام متعدد برای ثبت آن در فهرست آثار جهانی یونسکو از این دست است.

این در حالی است که بادگیر‌های یزد در فهرست میراث ملموس و خود شهر یزد به عنوان شهر بادگیر‌ها و هم این طور بادگیر‌های کاخ گلستان در فهرست میراث ملموس ثبت شده، بادگیر‌های ایران از مظاهر تمدن است و قدمتشان به ۱۲ قرن پیش می‌رسد و نخسستین نمونه آن ها در شهر‌های گناباد، زاهدان، یزد، طبس، کرمان، بم، قزوین، تهران، قم، اصفهان، خراسان جنوبی، کرمان، سیستان و بلوچستان، فارس، بوشهر، هرمزگان و یزد بوده است.

در کتاب های تاریخی و معماری، داستان باد و بادگیرها در اولین شهر خشتی جهان و دومین شهر تاریخی ایران به خوبی روایت شده، حکایتی از معماران خوش ذوق و هوشمند یزدی که با آب و خاک غوغا به پا کرده و با خلق شاهکاری به نام بادگیر، گرمای شدید یزد را به هوای خنک و مطبوعی تبدیل کردند.

بلندترین بادگیر جهان با ۲۷۰ سال قدمت

عنوان بلندترین بادگیر جهان با ۲۷۰ سال قدمت به بادگیر باغ دولت‌آباد اختصاص دارد که محمدتقی خان بافقی آن را در سال ۱۱۶۰ هجری قمری بنا کرد.

بر اساس صحبت های علی اصغر صمدیانی، معاون وقت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد، از حدود ده سال پیش موضوع ثبت فناوری ساخت بادگیر های یزد در دستور کار قرار گرفت و این پرونده در وهله اول در شورای ملی ثبت، به نام یزد به ثبت رسید و پس از چند سال، پرونده ثبت فناوری ساخت بادگیرها به نام بادگیرهای یزد برای ارسال به سازمان یونسکو تهیه و تدوین شد.

با توجه به اینکه روند تکامل بادگیرها در استان یزد به خوبی قابل مشاهده است، این پرونده به صورت اختصاصی برای بادگیر های این استان بسته شده بود در حالی که نظر سازمان یونسکو ارائه پرونده ای برای تمامی بادگیرهای ایران بود.

البته وجود برخی اعتراضات و سنگ اندازی ها از سوی کشورهای عربی و به خصوص امارات متحده عربی، نیز سبب به تعویق افتادن ثبت جهانی فناوری ساخت این آثار کهن ایرانی شد.

اما فقط این اماراتی نیستند که به ارزش این شاهکار ایرانی پی برده اند،کارشناسان اروپایی و علی‌الخصوص انگلیسی ها، تمرکز ویژه ای بر روی بادگیر ایرانی دارند و با معاصرسازی این تکنولوژی، در حال ترویج استفاده از آن با هدف کاهش مصرف انرژی برآمده اند.

این معماری اصیل رفته رفته در خیلی از شهرهای ایران جای خود را باز کرد و تهران هم از این قاعده مستثنی نبود، هرچند که همه ما گمان می کنیم که تنها بادگیر پایتخت در کاخ گلستان جا خوش کرده اما به تازگی گروهی از کارشناسان گردشگری در پروژه ای مشترک، بیش از ۶۰ بادگیر را در تهران شناسایی کرده اند.

به همین جهت در میزگردی تخصصی در خصوص این پروژه و عناوین این بادگیرها با مسئولان این پروژه یعنی مهدی وحیدی کارشناس ارشد گردشگری و حمید روحی کارشناس ارشد گردشگری از دانشگاه شهید بهشتی به گفت‌وگو نشستیم.

فارس: ایده شناسایی بادگیرها چگونه شکل گرفت؟

وحیدی: جرقه این اتفاق در بازدید ما از ورامین شکل گرفت، من و آقای روحی به همراه یکی از دوستان مان محمد وشینه که کار عکاسی پروژه را بر عهده دارند یک گروه روستاگردی داریم و طی بازدیدها، این روستاها را معرفی می کنیم.

زمانی که در ورامین با بادگیر مواجه شدیم، جرقه ای به ذهنمان زد تا پیگیر بادگیرهای تهران شویم، شعارمان هم این بود که تهران بیش از آنچه فکر می کنید بادگیر دارد.

فارس: پروسه شناسایی چقدر طول کشید؟

وحیدی:حدود ۹ ماه روی بادگیرهای تهران کار کردیم و بر خلاف اینکه همه فکر می کنند در تهران ۲ یا ۳ بادگیر داریم ما بیش از ۶۰ بادگیر در استان تهران شناسایی کردیم که تمام آنها از لحاظ شاخصه های معماری و کارکردی با یکدیگر فرق دارند.

البته ما می دانستیم که در شهرهای شمالی تهران همچون دماوند و فیروزکوه به دلیل شرایط آب و هوایی آن منطقه بادگیر نداریم، چون بادگیر مختص مناطق خشک و کویری است اما بعد از تهران بیشترین بادگیر را در ورامین و ری داریم.

فارس: این بادگیرها را از کجا پیدا می کردید؟

وحیدی: یک بخشی را از دفاتر میراث فرهنگی مان کمک می گرفتیم، برخی از اطلاعات را هم با پرس و جوی محلی به دست می آوردیم، در واقع شناسایی این بادگیرها در تهران کار چندان سختی نبود، ضمن اینکه می دانستیم یک سری جاها همچون آب انبارها باید حتما‍ً بادگیر داشته باشند تا از راکد شدن و گندیدگی اب جلوگیری کنند.

به همین خاطر می دانستیم هرجا آب انبار باشه یک بادگیر هم وجود دارد، سراغ یک سری از بادگیرها را باید روی مساجد و اماکن زیارتی می گرفتیم، یک سری را روی خانه های مسکونی و برخی دیگر را روی کاخ ها، حالا طبق این دسته بندی که برای خودمان داشتیم به سراغ بادگیرها رفتیم.

روحی:من مسئولیت شناسایی اقلیم را بر عهده گرفتم، به همین خاطر هم تحقیقاتم را از سازمان هواشناسی شروع کردم تا باد قالب و وضعیت جغرافیایی تهران را پیدا کنم.

برای کارهای مطالعاتی در حوزه هواشناسی به سراغ آقای غلامی معاون اداره کل هواشناسی استان تهران رفتم و متوجه شدم باد قالب در تهران از غرب و شمال غرب است، اکثر بادگیرهایی هم که در تهران ساخته شده جهت شان به سمت باد قالب است.

البته باد جنوب  جنوب شرق هم داشتیم اما آنها خیلی کمتر بودند، نکته دیگر سرعت باد قالب بود که بیشترین فراوانی متوسط سرعت ۶ تا ۷ متر بر ثانیه بود و بیشترین سرعتی که در تهران ثبت شده ۱۲۰ کیلومتر بر ساعت در فرودگاه مهرآباد و یکی هم در فیروزکوه با سرعت ۱۶۰ کیلومتر بر ساعت ثبت شده بود.

فارس: کارکرد بادگیرها متفاوت است؟

وحیدی:بادگیرها در تهران دو کارکرد دارند، یکی کارکرد عملیاتی و یکی هم کارکرد تزئینی یا اجتماعی، در جنوب ورامین و جنوب ری ما با افرادی که صاحب بنا بودند صحبت کردیم و پرسیدیم چه شد در این خانه بادگیر درست کردید؟ گفتند «ما ساکنین استان یزد بودیم، در زمان قاجار خشک سالی میاد و ما به سمت ورامین و ری مهاجرت می کنیم» و با آمدن شان فرهنگ بادگیر را هم با خود می آورند

فارس: تاریخچه مشخصی از وجود بادگیر در ایران نداریم؟

وحیدی:ما قدیمی ترین بادگیری که شناسایی کردیم در مقبره بی بی شهربانو است که به زمان آل بویه بر می گردد، یک بادگیر هم در سید اسماعیل است که می گویند برای دوره سلجوقی بوده و در دوره قاجار مرمت شده است.

اگر این نمونه ها را کنار بگذاریم ما مسجد جامع ورامین را داریم و بناهایی که از دوره ایلخانی باقی مانده و سالم هستند، امامزاده یحیی ورامین را داریم، اما قدیمی تر از دوره قاجار در دشت ورامین بادگیر نداریم.

پس می تواند گفت با آمدن این افراد در زمان قاجار از یزد به ورامین فرهنگ بادگیرسازی به این منطقه آورده شده است.

فارس: بادگیرها از لحاظ ساختاری فرمت یکسانی دارند؟

وحیدی: بادگیرها در روستاها با خشت ساخته شده، یک مقدار که جلوتر آمدیم و درجه اجتماعی افراد بالاتر رفت با آجرکاری همراه شد، یه مقدار بالاتر که رفت تزئینات کاشی کاری هم به آن اضافه شد، مثل بادگیری که در کاخ گلستان وجود دارد.

روحی:بادگیرها در حالت کلی از قفسه، ساقه، تیغه و یک سری منافذ باز و بسته تشکیل شده است، بادگیرهای اردکانی و یزدی بیشترین فراوانی را در ایران دارند، بادگیرها یک طرفه،‌ دو طرفه، سه طرفه، چند جهتی و دایره ای اما در تهران بیشتر چهار طرفه بود.

وحیدی: بادگیر با توجه به باد قالب معمولاً به جهت باد ساخته می شود و در سایر استان ها اگر جهتی باشد که باد آن همراه با گرد و غبار باشد، معمولاً آن سمت بادگیر را کور می کنند، اما بر اساس اطلاعات ما بادی که گرد و خاک داشته باشد در تهران نداشتیم و اگر هم باشد بادی بوده که از جنوب تهران می آمده است.

هر بادگیر دو تا ۷ تیغه دارد و ما بیشترین تیغه یا چشمه را در بادگیر سید اسماعیل با ۷ تیغه دیده ایم و احتمال می دهند که مربوط به دوره سلجوقی باشد.

فارس: جانمایی بادگیرها به چه صورت بوده است؟

روحی:بیشتر به سمت جنوب بوده، خانه های قدیم به دو بخش تابستان نشین و زمستان نشین تقسیم می شده و بادگیرها را در بخش جنوبی یا همان تابستان نشین می ساختند.

در اکثر بادگیرهای تهران که در بنا یا ملک خانه ساخته شده در جنوب خانه ساخته شده و حتی این امر در کاخ گلستان هم رعایت شده و بادگیرها در جنوب عمارت جانمایی شده اند.

ما با برنامه GIS پراکندگی این بادگیرها را درآوردیم و متوجه شدیم که بیشترین پراکندگی شان در مناطق ۱۱ و ۱۲ تهران است.

فارس: قرار است خروجی این شناسایی و تحقیق و بررسی ها چه باشد؟

وحیدی:ما می خواهیم به مردم این بادگیرها را معرفی و تمام آنها را در قالب یک پروژه، ثبت ملی کنیم که در اینجا به کمک رسانه ها هم نیاز داریم.

باید طرح و مستند نگاری را ارائه دهیم اما هنوز این کار عملیاتی نشده چون به تازگی از شصت و یکمین بادگیر بازدید کرده ایم.

فارس: این بادگیرها در معرض خطر تخریب نیستند؟ کدام یک از آنها به ثبت رسیده اند؟

وحیدی:اکثر بادگیرها روی خانه هایی بنا شده بود که زندگی در آن ها جریان داشت و هیچ شواهدی مبنی بر تخریب نداشت به جز یک بادگیر در محله پامنار که به شدت آسیب دیده بود، این تنها بادگیری بود که در معرض خطر قرار داشت، این بادگیر یا برای دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی است.

هر مکانی که به ثبت رسیده بادگیر هم همراه آن ثبت شده است، مثلاً بادگیر سید اسماعیل جزو موارد ثبتی است.

فارس: فرمول ساخت این بادگیرها چگونه است؟ یعنی امکان دارد اگر دهانه یک بادگیر بیش از اندازه باز باشد مشکل ساز شود؟

روحی: اینها جزو معایب بادگیر محسوب می شود، چون هم می تواند آلودگی صوتی به همراه داشته باشد و هم گرد و غبار را به داخل هدایت کند، به همین جهت در جانمایی تمام این نکات محاسبه می شد.

در کل ایران یک متوسطی داریم مثلاً ۳ تا ۵ متر از از پشت بام است اما ارتفاع مشخص ندارند و بستگی به محاسبه معمار دارد.

وحیدی: بادگیرهای ری و ورامین بدون تزئینات و تنها با خشت و چوب ساخته شده، اما در جنوب ری و ورامین ۴ بادگیر پیدا کردیم که لانه لک لک ها شده بود.

آجر در دوره قاجار جزو سنگ های گران قیمت الان بوده به خاطر همین با خشت ساخته می شده و از آجر تنها در تزئینات محدود استفاده شده است.

فارس: به غیر از ایران در چه کشورهایی بادگیر داریم؟

روحی:در عراق، پاکستان، افغانستان و امارات و … بادگیر داریم اما معماری شان متفاوت است، عراقی ها حالت نیم دایره ای است اما در افغانستان شبیه کلاه های افغانستانی یا پکول ساخته شده است.

فارس: کوچکترین و بزرگترین بادگیر تهران متعلق به کجاست؟

وحیدی: کوچکترین بادگیر تهران در قلعه بلند ورامین و بزرگترین بادگیر متعلق به کاخ گلستان است و بعد از آن بادگیری در لاله زار داریم که از داخل عمارت دایی جان ناپلئون در سرای روشن قابل مشاهده است.

منبع: فارس