شب گذشته، سه شنبه (اول تیرماه) برنامه تلویزیونی «سوره» به موضوع «گستره وظایف و اختیارات دولت اسلامی» پرداخت. در این برنامه، آیت الله ابوالقاسم علیدوست میهمان، مسعود دیانی مجری و سردبیر برنامه بود.
علیدوست در ابتدا گفت: حکومت اسلامی حکومتی است که می‌خواهد در یک فرایند شرعی، اجرای شریعت کند. اگر یک حکومتی به حسب ظاهر شریعت را اجرا کند اما فرایندش شرعی نباشد حکومت اسلامی نیست. این را مخصوصا عرض کردم چون گاهی در تعابیر برخی فقط نتیجه را نگاه می کنند و می‌گویند حکومت اسلامی، حکومتی است که می‌خواهد اجرای شریعت بکند اما اینطور نیست و فرایند هم باید شرعی باشد.حکومت اسلامی، عناصر مختلفی دارد که هرکدام در جای خود بحث شده است. وقتی صحبت از مسئولیت ها می کنیم یعنی آنچه که می تواند مطالبه مردم به حساب بیاید. ما میگوییم حکومت اسلامی، مسئولیت ها، اختیارات.
وی افزود: مسئولیت‌ها همان مطالبات مردم است؛ آنچه که اگر نباشد به مشروعیت حکومت لطمه می‌زند. پس مسئولیت یعنی در برابر مطالبات مردمی پاسخگو بودن. اختیارات یعنی اجرای همان مسئولیت‌ها. چرا ما میگوییم حکومت باید اختیار داشته باشد؟ چون می‌خواهد مسئولیت ها را انجام بدهد. یعنی فرض کنید اگر حکومت مسئولیت ندارد اختیارات هم زیر سوال می رود ولی وقتی فرض می کنیم مسئولیت دارد، اختیارات هم دارد.
این فقیه و مدرس ادامه داد: بحث راجع به حکومت اسلامی و اختیارات آن یک بحث کلامی، فقهی، اجتماعی، سیاسی، نقلی و عقلی است. چون یک بحث کلان است. به بیان دیگر هرکدام از این حوزه ها یک حیثیت برای حکومت اسلامی در نظر می‌گیرند یعنی فقه از منظر خودش به موضوع نگاه می کند و کلام از دیدگاه خودش. نکته مهم اینکه بحث های این حوزه حتما باید علمی باشد و این را هم بگویم که ما عمدتا راجع به این موضوع نگاه فقهی داریم.
این استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: ما وقتی بحث از مبنای مشروعیت می کنیم یعنی یک حکومت اسلامی اساس و بنیان مشروعیتش از کجاست؟ چنانچه که برخی قائلند همه چیز وابسته به نصب الهی است؛ یعنی خداوند پیامبر، پیامبر امام و امام فقیهان را نصب کرده است و مردم فقط برای تحقق جامعه هستند. اما برخی هم معتقدند حکومت اسلامی باید برپایه رضایت مردم، رای مردم یا با کمی تسامح بیعت مردم شکل بگیرد. من در درس فقه سیاسی که دارم اشاره کردم که ما باید به بحث تفکیک حوزه ها قائل باشیم مثلا در جایی که می خواهد احکام مسلم الهی جاری شود رای مردم اعتبار ندارد. اما در امور مردمی، بدون رای مردم مقبول و مشروع نیست. تمام اینها در مبحث مبنای مشروعیت قرار می‌گیرد.
علیدوست در ادامه برنامه تصریح کرد: اگر حکومت اسلامی نتواند مردم را به اقناع برساند و نظر مردم را جلب کند نمی تواند حکم الله را جاری کند. ما در روایات داریم که اجرای حدود را در بلاد کفر متوقف کنید. چرا؟ چون این شخص ممکن است با اجرای این حکم از دین خدا خارج شود و به دشمنان دین خدا ملحق شود. بنابراین در یک حکومت اسلامی ممکن است مصالحی اقتضا کند که یک حکم برای رعایت مصلحت اجرا نشود. دین اسلام روی اقناع و توجیه مردم خیلی تاکید دارد. بنابراین اگر دیدیم برای اجرای یک احکام قوه قهریه یک اصل و قاعده شده است یعنی مسیر را اشتباه آمده‌ایم. اصل در اسلام، اقناع، مفید بودن شریعت مطهر و شفافیت است نه استفاده از قوه قهریه. دقت کنید که در اینجا می گوییم «مردم» نه «مسلمانان».
وی در پاسخ به سوال دیانی که چه استعاره‌ای را می توان برای حکومت اسلامی و مردم استفاده کرد گفت: به نظر من نه استعاره «عبد و مولا» نه استعاره «خادم و مخدوم» و نه هیچکدام از استعاره های اینچنینی برای رابطه میان مردم و حکومت اسلامی درست و مناسب نیست چون وقتی می گوییم «عبد و مولا» یعنی قیچی کردن و صرف نظر کردن از حقوق. جز حکومت خداوند بر بندگان برای هیچ حکومت دیگری نمی توان چنین استعاره هایی را استفاده کرد چون خداوند مهربانترین است که مصالح ما را در نظر می گیرد. بنابراین بهتر است کلا این تعابیر را کنار بگذاریم. تعبیری که ما در متون دینی برای مردم و حکومت اسلامی داریم «رعیت و والی» است. والی یعنی کسی که مسئولیت حفاظت و مصلحت دیگران را دارد و رعیت هم کسی است که مصلحتش باید توسط حاکم مراعات شود. منتها گاهی وقتها واژه های عربی با ذهنیت فارسی معنا می شود و بار منفی پیدا می کند مثلا در فارسی رعیت را زیردست و در مقابل ارباب معنی می کنند در حالیکه منظور از رعیت در اینجا چیزی است که عرض کردم نه چیزی که عامه مردم برداشت می‌کنند.
این فقیه و فیلسوف در پایان در پاسخ به این پرسش که حکومت دینی می تواند هر گناهی را جرم انگاری کند؟ پاسخ داد: جواب من به این سوال نه خیر است نه بله؛ بستگی به مصلحت دارد. ما هروقت از مصلحت حرف میزنیم یعنی آنچه که در تحقق اهداف شریعت دخیل است لذا مصلحتی که من در صحبت ها و نوشته هایم استفاده می کنم، منظورم مصلحت شرعی است. یعنی اگر بگوییم خداوند متعال در بحث فرستادن پیامبران و کتب آسمانی اهداف اولی، اهداف میانی و اهداف نهایی داشته مصلحت به همه اینها کمک کرده است. مصلحت، بی طرف را مشارک و مدافع را موافق می کند. در پایان اینکه بحث دولت اسلامی، مشروعیت ، اختیارات و مسئولیت بحث طویلی است که امیدوارم فرهیختگان و اساتید علمی وارد آن شوند آن را دنبال کنند.
