کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطبان یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب‌شده پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس از یک اثر تصویری دور می‌کند.
آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آنها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی پس از آغاز و انتشار در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان از آن، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهن‌مان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حال‌مان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.
«خاطره‌بازی با تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.
در صد و سومین شماره از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی تیتراژ پایانی فصل اول مجموعه مستند «بزرگ راه همت» به تهیه کنندگی اباذر صالحیان و کارگردانی سید امیر جاوید رفتیم که در زمان پخش توانست به عنوان یکی از شنیدنی‌ترین، دوست داشتنی ترین و خاطره انگیزترین موسیقی تیتراژهای تلویزیون میان بینندگان معرفی شود.
مجموعه‌ای که به سال ۱۳۹۴ از شبکه افق پیش روی مخاطبان قرار گرفت و در هر قسمت به معرفی یکی از گروه‌ها و افراد فعال در حوزه‌های مختلف فرهنگی می‌پرداخت که در قالب پروژه‌ها و ایده‌هایی که داشتند فعالیت‌های ثمربخشی را برای جامعه مخاطبان خود انجام می‌دادند و حالا به واسطه مستندی که حرف‌های متفاوتی در ارائه داشت، بیشتر به مردم و بینندگان معرفی می‌شدند.
به گفته اباذر صالحیان تهیه کننده مجموعه، ایجاد ارتباط و شبکه سازی میان فعالان فرهنگی و معرفی افراد گمنامی که به صورت خود جوش به این گونه برنامه‌ها می‌پردازند هدف اصلی این مستند بودند. البته هم افزایی میان گروه‌های فرهنگی که بیشتر آنها در شهرها و استان‌های مختلف فعالیت می‌کردند، از دیگر اهداف ساخت این مستند به شمار می‌رفت. حوزه‌های کاری این گروه‌ها و افراد نیز مختلف و شامل فعالیت‌های قرآنی تا جمع آوری آثار باستانی و اهدای آنها به موزه برای جلوگیری از فروش غیرمجاز و دیگر موارد نیز می‌شد.
چارچوبی که وقتی یک پای کارش سیدامیر جاوید به عنوان طراح و کارگردان معرفی شود و در تیتراژ پایانی نام محمدرضا شهیدی فر در قالب یک کلید واژه جدید به نام «معلم کارگردان» پیش روی بیننده قرار گیرد،امیر جاوید: مستند «بزرگ راه همت» آئینه تمام قد مردم بود. مردمی که با تکیه بر همت و توکل خود و بدون نگاه به نهادهای حکومتی و دولتی از جایگاهی عزتمند، بار فرهنگ را از زمین برداشته‌اند قطعاً مخاطبان می‌توانند بیننده مجموعه متفاوتی باشند که می‌بایست تیتراژ متفاوتی هم داشته باشد. فضایی که موجب شد این برنامه بعد از پخش موفق درفصل اول، با گروه و مجموعه‌های دیگری نیز در قالب فصل‌های دیگر تولید شده و در فواصل زمانی مختلف پیش روی مخاطبان قرار گیرد.
سید امیر جاوید نویسنده، طراح و کارگردان فصل اول این مجموعه چندی پیش بود که درباره ایده شکل گیری و ویژگی‌های این مجموعه مستند توضیح داد: ایده «بزرگ راه همت»، آبان ماه ۱۳۹۳ شکل گرفت. دیداری داشتم با آقای رمضان نژاد (مدیر شبکه افق) و ایشان ایده‌ای داشتند برای یک مجموعه مستند تلویزیونی که راوی به همراه خانواده‌اش به شهرهای مختلف سفر می‌کند و از عملکرد مؤسسات فرهنگی گزارش تهیه می‌کند. بنده نیز مدتی بود که درگیر دغدغه‌ای بودم و آن هم پیداکردن راهی برای شکل‌دهی یک شبکه پویا و کارآمد از فعالان فرهنگی سراسر کشور و حتی سراسر جهان بود. شخصیت‌های حقیقی و حقوقی بسیاری در این وادی دست به شناسایی و رصد زده بودند، اما تقریباً تمامی آنها راهی برای متصل‌کردن افراد را به هم نداشتند، یا رصد و شناسایی‌شان محدود به برخی مؤسسات و گروه‌های تابلودار بود.
وی ادامه داد: مشکل دیگر آنها نیز نگاهشان به فرهنگ بود. آنها فرهنگ را به معنی الاخص انتخاب کرده بودند، نه به معنی الاعم. لاجرم دایره وسیعی از فعالیت‌های فرهنگی مردمی از چشم‌شان پنهان مانده بود و بیشتر درگیر فعالیت‌های اختصاصی مانند طراحی گرافیک، فیلم‌سازی شده بودند. […] به هر حال طرحی که تهیه کردیم با ایده اولیه آقای رمضان‌نژاد تفاوت‌های بسیاری داشت که همان طرح هم وقتی در مسیر «شدن» قرار گرفت با مشورت‌های فراوانی که از گروه مشاوران برنامه دریافت می‌کردیم، تغییرات فراوانی کرد و تبدیل شد به «بزرگ راه همت». مستند «بزرگ راه همت» آئینه تمام قد مردم بود. مردمی که با تکیه بر همت و توکل خود و بدون نگاه به نهادهای حکومتی و دولتی از جایگاهی عزتمند، بار فرهنگ را از زمین برداشته‌اند.
نویسنده «بزرگراه همت» درباره نام مجموعه هم مطرح کرد: آن‌هایی که در تهران زندگی می‌کنند با بزرگراه شهید همت برخورد داشته‌اند و با دیدن نام این برنامه یاد این بزرگراه می‌افتند. ابهام در این نام خود باعث وابستگی مخاطب با این مجموعه می‌شود و اگر بیننده همراه این مجموعه شود، نام برای او رمزگذاری می‌شود که خصوصیت مشترک همه سوژه‌های روایت شده، راه بزرگ همت را می‌طلبد. در اصل کار فرهنگی شامل هنرهای تجسمی، موسیقی و نمایشی است و ما هم بیشتر به سمت سوژه‌های عوام‌پسند در این عرصه‌ها رفته‌ایم. البته با توجه به تنوع سوژه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی اگر مخاطب ۱۳ قسمت را مشاهده کند، حداقل در یکی از این قسمت‌ها خودش را خواهد دید و این قضیه خیلی برای گروه ما مهم بود که مخاطب با این مجموعه همذات‌پنداری کند. «بزرگ راه همت» حلقه واصل است که با اراده مردم شکل می‌گیرد و همراه بودن مردم با این مجموعه برای گروه لذت بخش است.
اما طبیعتاً یکی از جلوه‌های مؤثر و ماندگاری که موجب شد که تا بینندگان پس از تماشای این مجموعه مستند، حس و حال خوبی داشته باشند، موسیقی تیتراژ انتهایی فصل اول مجموعه «بزرگ راه همت» با استفاده از شعری از نظامی گنجوی، آهنگسازی عباس ابوحمزه و خوانندگی حسام الدین سراج بود که دربرگیرنده حال و هوای خوب و دوست داشتنی بود. یک ملودی آرامِ ملهم از حال و هوای موسیقی ایرانی که با تصاویر تیتراژ پایانی سنخیت و هم جواری خوبی پیدا کرده بود. آن هنگام که مجموعه تمام می‌شود و در تیتراژ پایانی حرکت رو به جلوی اتومبیل در اتوبانی را می‌بینیم که هنگامه غروب آفتاب در مسیری روشن به سمت خورشید حرکت می‌کند. مسیری که صدای دلنشین حسام الدین سراج همراه اوست و بیننده تلویزیون را هم با آرامشی مواجه می‌سازد که این قاب و موسیقی را ماندگار می‌کند.
یک ملودی در جهت ساختار محتوایی مستند که اگر صدای حسام الدین سراج را هم با خود داشته باشد، قطعاً تبدیل به ساختاری قدرتمند و تأثیرگذار می‌شود که می‌توان بعد از سال‌ها از تولید و پخش، رجعت دوباره ای به آن داشت و با این موسیقی خاطره سازی کرد. ساختاری ملهم از یک آهنگسازی خوب و البته انتخاب شعری مناسب که با صدای توأم با آرامش یک خواننده معتبر در حوزه موسیقی ایرانی فضای اثر را شیرین‌تر و مطبوع‌تر می‌کند. شرایطی که علاوه بر جنس صدای حسام الدین سراج به عنوان خواننده دربرگیرنده لحن و تکنیک مناسبی است که او در خوانش این اثر به کار گرفته و در تعامل با آهنگسازی به نام عباس ابوحمزه که خوب با این فضای تصویری آشناست، شرایط مؤثری را برای ماندگاری این تک آهنگ فراهم می‌سازد.
موسیقی تیتراژ پایانی مستند «بزرگ راه همت» دربرگیرنده یک ساختار مشارکتی بود که با آهنگسازی و نوازندگی پیانو عباس ابوحمزه، نوازندگی دف پرهام صارمی و نوازندگی تمبک محمود فرهمند توانست روی تیتراژ پایانی سریال به خوبی بنشیند و آن را تبدیل به خاطره‌ای ماندگار در ذهن شنیداری مخاطبان کند. ترکیبی که در این سال‌ها به ویژه در دهه نود کمتر شاهد این هم جواری مؤثر در موسیقی تیتراژها بوده ایم و متأسفانه در ردیف محصولاتی است که انگشت شمار هستند و فعلاً نمی‌توان به تکثیر روز افزون چنین آثاری امیدوار بود.
امیر جاوید در یکی از نشست‌های رسانه‌ای که به مناسبت پخش مجموعه «بزرگ راه همت» تدارک دیده شده بود، درباره موسیقی این مجموعه گفت: ما می‌خواستیم متمایز بودن برنامه هم در هویت بصری و فرم و پرداخت موضوعات اتفاق بیفتد. به همین دلیل اهتمام ویژه ای روی موسیقی کار داشتیم. شما برنامه مشابهی در تلویزیون نمی‌بینید که سراغ آهنگسازی رفته باشد و اغلب از موسیقی انتخابی استفاده کردند. ما با یک ارکستر سمفونیک بزرگ کامل روبه‌رو بودیم. موسیقی «بزرگ راه همت» بزرگ‌تر از خود اثر بود. البته خیلی‌ها ممکن است بگویند که این ضعف من است و من با آغوش بزرگ می‌پذیرم. چون یک دروازه برای جذب مخاطب بود. شاید خیلی‌ها جذب مخاطب را سخیف بدانند. اما ما برای مخاطب کار می‌کنیم. حتی در تیتراژ ابتدایی و پایانی هم چنین اتفاقی افتاد و همه دست به دست هم داده اند تا مخاطب با اثری متفاوت روبه رو باشد.
وی افزود: بهموسیقی تیتراژ پایانی مستند «بزرگ راه همت» دربرگیرنده یک ساختار مشارکتی بود که با آهنگسازی و نوازندگی پیانو عباس ابوحمزه، نوازندگی دف پرهام صارمی و نوازندگی تمبک محمود فرهمند توانست روی تیتراژ پایانی سریال به خوبی بنشیند و آن را تبدیل به خاطره‌ای ماندگار در ذهن شنیداری مخاطبان فراهم سازد اعتقاد من آقای ابوحمزه کار سینمایی ساخته اند. حتی اولین چیزی که در «بزرگ راه همت» ساخته شد موسیقی بود. […] البته این توضیح را هم بدهم که من علاوه بر اینکه به دنبال جذب مخاطب از طریق موسیقی بودم، یک سری از دوستان و همکارانم را هم از همین طریق جذب کردم و آقای ابوحمزه که با افکار من آشناست و ذهن بسیار خوبی دارد بر همین اساس انتخاب شد.
جبار آذین از منتقدان و پژوهشگران سینما و تلویزیون کشورمان هم درباره موسیقی مستند «بزرگ راه همت» گفت: مجموعه «بزرگ راه همت» مجموعه متفاوتی است. شکل این کار هم با مستندهای رایج متفاوت است. راوی یک درخت چنار نیست که فقط دیالوگ بگوید. راوی اطلاعات مختلفی به مخاطب می‌دهد و کار را جلو می‌برد. قاب‌ها و میزانسن نابازیگرها کار را متفاوت می‌کند. حتی فرم ابتکاری تیتراژ هم مجذوب کننده است. موسیقی هم به کمک محتوا آمده و آن را تأثیرگذار کرده است. این نشان می‌دهد که درست فکر و کار شده است. جایی که نیاز به دیالوگ بوده، هست، جایی که سکوت بوده، هست و موسیقی به درستی در جای خود نشسته است. هنوز احساس می‌کنم کار نوعی تجربه است اما همین شکل پرداخت نیز در کارهای بزرگ دیده نمی‌شود. البته این خوبی‌های «بزرگ راه همت» است.
عباس ابوحمزه آهنگساز و از هنرمندانی که همواره در حوزه انتشار آثار موسیقایی مذهبی فعالیت‌های مؤثر و قابل توجهی را انجام داده است درباره حضورش برای ساخت موسیقی متن و تیتراژ مجموعه «بزرگ راه همت» گفت: من ابتدای کار خیلی تعجب کردم. مگر می‌شود که برای موسیقی، کار بسازی. نگاهشان خیلی نگاه حرفه ای و دقیقی است. البته برای من کار بسیار سختی بود ولی بر اساس فضایی که به من گفتند موسیقی را ساختم. اما چیزی که برایم خیلی جالب بود این بود که «بزرگ راه همت» بر اساس محبت ساخته شد. من خیلی در انتخاب ملودی‌هایم تلاش می‌کنم که این بار عاطفی را لحاظ کنم. گاهی یک موسیقی ساده بار عاطفی بیشتری از یک موسیقی گسترده دارد. یک محبتی این گروه را به دل ماجرا برده بود. یک عاطفه انسان را به دنبال درد دیگران می‌کشاند. حدود ۲۸ دقیقه موسیقی برای این کار ساختیم. از تمام سازها هم استفاده کردیم. البته من خیلی به موسیقی سمپل اعتقادی ندارم ضمن اینکه حدود ۲ ماه نیز درگیر ساخت بودیم.
به هر ترتیب موسیقی تیتراژ پایانی فصل اول مجموعه مستند «بزرگ راه همت» از جمله ملودی‌هایی است که به واسطه همدلی، انسجام و خلاقیتی که گروه دست اندرکار داشتند، توانست در قالب تیتراژ یک مجموعه مستند مورد استقبال مخاطبان قرار گیرد.
فضایی که می‌توان آن را نشانه‌ای از دغدغه مندی و تفکری دانست که به موسیقی فقط به عنوان یک ابزار سرگرمی ساز نگاه نمی‌کند و تلاش می‌کند تا به واسطه این هنر ارزشمند شکل و شمایلی از یک مستندی را به مخاطب ارائه دهد که حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. حرف‌هایی که با صدای دلنشین حسام الدین سراج و یک ملودی ناب آمده تا فصل اول یک مستند دغدغه مند را ماندگارتر کند.
