برای آنکه نقش رهبری و امامت امام رضا علیه السلام را بررسی کنیم و به این نتیجه برسیم که آن حضرت چگونه مسئولیت رهبری و هدایت جامعه را ایفا کرده‌اند، لازم است که در وهله اول شرایط و دوران زندگی امام رضا علیه السلام را بشناسیم تا این نکته مشخص شود که آیا آن حضرت در آن موقعیت سیاسی و اجتماعی، چگونه عهده‌دار مسئولیت هدایت و رهبری جامعه شدند.
این کارشناس دینی در طی گفتگو اظهار داشته است که: « به طور کلی چهار امام معصوم علیهم‌السلام در دوران زندگی خود فرصت و مهلتی پیدا کردند تا فرهنگ اسلامی و علوم دینی را در میان مردم گسترش بدهند که در این میان، نقش امام رضا علیه السلام بسیار مشخص و مبرز است به طوری که آن حضرت به عنوان عالم آل محمد علیه السلام شناخته شده‌اند.»
او همچنین توضیح داده است: «نقش علمی امام رضا علیه السلام در شرایطی به بهترین شکل ممکن ایفا شد که مردم دارای تضارب آرا و اختلافات دیدگاه‌های گسترده‌ای بودند. از سوی دیگر علم کلام و فلسفه نیز از سرزمین یونان وارد سرزمین اسلامی‌شده بود. در چنین اوضاعی، امام رضا علیه السلام در قالب مناظرات و مباحث اعتقادی و علمی، علوم اسلامی که کامل‌ترین و اساسی‌ترین علوم است، را به مردم آموزش دادند.»
فضای علمی در دوران زندگی امام رضا علیه السلام
*یکی از بخش‌های مهم قابل بررسی، فضای علمی بود که اتفاقاً مأمون عباسی هم بر آن مانورهایی می‌داد و توجه خاصی به آن حوزه داشت. فضای علمی در دوران زندگی امام رضا علیه السلام چگونه بود و آن حضرت چگونه ایفای نقش کردند؟
وقتی دوران زندگی ائمه اطهار علیهم السلام را بررسی اجمالی کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که در حوزه علمی فراز و فرودهایی در دوران ایشان اتفاق افتاده است. به عنوان مثال دوران امامت امام باقر و امام صادق علیهما السلام نهضت علمی گسترده‌ای شکل گرفت که افرادی نه تنها از شیعیان و محبان اهل بیت علیهم السلام، بلکه از اهل سنت و مسیحیان از ایشان سؤال می‌پرسیدند، در مکتب درس ایشان شاگردی می‌کردند و علم می‌آموختند.
به طور کلی چهار امام معصوم علیهم السلام در دوران زندگی خود فرصت و مهلتی پیدا کردند تا فرهنگ اسلامی و علوم دینی را در میان مردم گسترش بدهند، شامل حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام، امام محمد باقر علیه السلام، امام جعفر صادق علیه السلام و سپس امام رضا علیه السلام.
* در واقع امامان دیگر نیز برای نشر علوم اسلامی و فرهنگی دینی تلاش‌هایی انجام دادند، ولی این چهار امام بزرگوار بیشتر از سایر ائمه اطهار علیهم السلام فرصت برای این کار داشتند.
درست است. در زمان امام موسی بن جعفر علیهم السلام نیز فضای علمی همچنان وجود داشت ولی به دلیل جو حاکمیت و ظالمانه حکومت وقت، فضای علمی محدودتر شد. چون هم آن حضرت را مدت‌ها تحت حفاظت و حصر نگه داشته بودند و از طرف دیگر فضای اختناق به قدری قوی بود که کمتر فرصتی برای تشکیل جلسات علمی و مباحث فقهی به دست می‌آمد. در همان زمان بود که محدوده حکومت اسلامی در حال گسترش بود.
به این ترتیب قلمرو حکومت اسلامی بسیار گسترده شده بود و از اندلس تا شرق افغانستان امروزی می‌رسید، هرچند که حاکمان ظالمی بر این سرزمین‌ها حکومت می‌کردند. در همین محدوده پهناور، مردمی با اعتقادات و افکار متنوع زندگی می‌کردند و این در همان دورانی بود که امام رضا علیه السلام پس از شهادت پدر بزرگوارشان، امام موسی بن جعفر علیه السلام، به عنوان امام بر حق شناخته می‌شدند.
ثبت و ضبط احادیث معتبر و مستند اسلامی در دوران رضوی
* در همان دوران بود که علوم فلسفه و کلام یونانی هم وارد سرزمین اسلامی‌شد؟
بله. نقش علمی امام رضا علیه السلام در چنین شرایطی به بهترین شکل ممکن ایفا شد. یعنی در شرایطی که مردم دارای تضارب آرا و اختلافات دیدگاه‌های گسترده‌ای بودند، از سوی دیگر علم کلام و فلسفه نیز از سرزمین یونان وارد سرزمین اسلامی‌شده بود، امام رضا علیه السلام در قالب مناظرات و مباحث اعتقادی و علمی، علوم اسلامی که کامل‌ترین و اساسی‌ترین علوم است، را به مردم آموزش دادند.
* بُعد دیگری از رویدادهای زمان حضرت ثامن‌الحجج علیه السلام، تثبیت آموزه‌های اسلامی به خصوص برگرفته از احادیث مستند و متقن ائمه معصومین علیهم السلام بود. نقش امام رضا علیه السلام در این زمینه چگونه ایفا شد که آن حضرت را به عنوان عالم آل محمد علیه و علیهم السلام می‌شناسیم؟
هر چند که حاکمان بنی امیه و بنی‌عباس تلاش کرده بودند تا از طریق جعل حدیث به فرهنگی اسلامی ضربه وارد کنند، اما بر اساس تلاش‌های گسترده فرهنگی و علمی ائمه اطهار علیهم السلام احادیث صحیح و مستند حتی به نقل از پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در دسترس مردم قرار گرفته بود و تا زمان امام رضا علیه السلام فرهنگ حدیث‌شناسی تثبیت شده بود.
به این ترتیب اندیشه شیعی در تمامی قلمرو سرزمین اسلامی گسترده شده بود. در این زمان لازم بود که این احادیث و تفاسیر معتبر از اهل بیت علیهم السلام به صورت مدون درآید تا به مردم و آیندگان نیز برسد. به دستور امام رضا علیه السلام این مسئولیت مهم و تاریخی توسط دانشمندان و اندیشمندان نوشته و ثبت و ضبط شد تا به مردم تاریخ برسد.
آثاری از جمله منابع مهم روایی، کتاب‌های تفسیری، آثار علمی در رشته‌های متنوع کلام، عرفان، فلسفه و حتی در علوم پزشکی وطب اسلامی و آثار فقهی گسترده به دستور آن حضرت نوشته شد.
مناظرات علمی امام رضا علیه السلام، مسیری برای نشر فرهنگ اسلامی بود
* مراجعه علما و دانشمندان اهل سنت به امام رضا علیه السلام برای درس گرفتن و علم‌آموزی، نکته‌ای ثابت شده است که نمونه بارز آن در منطقه نیشابور روی داد که آن حضرت حدیث مشهور سلسله الذهب را بیان فرمودند. در این میان، رجوع علمی دانشمندان از ادیان دیگر به امام رضا علیه السلام چرا و بر چه اساسی انجام می‌شد؟
همان طور که اشاره کردیم، دوران زندگی امام رضا علیه السلام، دورانی بود که مباحث علمی بسیار رونق گرفته بود. درواقع شکوفایی علمی نه تنها در سرزمین اسلامی روی داده بود، بلکه آن طور که از تاریخ مشخص می‌شود حتی مردم ادیان مسیحیت و یهودیت نیز مشغول علم‌آموزی بوده‌اند.
امام رضا علیه السلام از این فرصت به بهترین نحو ممکن استفاده کردند تا علوم اسلامی را در دنیا نشر دهند. نمونه بارز و آشکار نشر علوم اسلامی، در مناظراتی صورت می‌گرفت که دانشمندان ادیان دیگر به امام رضا علیه السلام مراجعه می‌کردند. البته آن حضرت از این طریق با شکل‌گیری و گسترش فرقه‌های انحرافی هم مقابله و مبارزه می‌کردند.
* با این توضیحات می‌توان نتیجه گرفت که مأمون در قالب دعوت اجباری امام رضا علیه السلام به مرو، ناخواسته فرصتی برای معرفی آن حضرت به جهان اسلام و نشر تشیع ایجاد کرد.
همین طور است. مأمون به خیال خام خودش امام رضا علیه السلام را وادار کرد تا به مرو بیایند و از این فرصت می‌خواست خودش را در برابر مردم بر حق جلوه دهد. اما امام رضا علیه السلام همین تبعید و تهدید ظالمانه و ناجوانمردانه را به فرصتی جهت تبلیغ علوم اصیل اسلامی تبدیل کردند.
آن حضرت نه تنها در مناظراتی که ادیان دیگر تشکیل می‌دادند، شرکتی فعال داشتند بلکه خود آن حضرت مناظراتی را ترتیب داده و از علمای ادیان دیگر استقبال می‌کردند تا با یکدیگر به بحث و تبادل آرا بنشینند تا از این مسیر، حقانیت اسلام مشخص شود. این اتفاق تا اندازه‌ای ادامه پیدا کرد که حتی دشمن‌ترین افراد نسبت به امام رضا علیه السلام، به علم گسترده و دانش بسیار آن حضرت پی برده و به آن اقرار می‌کردند.
