یکی از رسانه‌های داخلی با استناد به برخی رتبه‌بندی‌ها مدعی افت دانشگاه‌های دولتی در مرجعیت علمی شده است، اما واقعیت این ادعا چیست و چرا جای برخی دیگر دانشگاه‌ها در این رتبه‌بندی خالی است؟
در روزهای اخیر یکی از رسانه‌های داخلی در گزارشی عنوان کرده است که رتبه ۱۰ دانشگاه مهم کشور که دولتی هستند، در سه نظام رتبه‌بندی نسبت به سال گذشته میلادی کاهش‌یافته است. این رسانه مدعی شده بود که دانشگاه‌های دولتی بزرگ در رقابت مرجعیت علمی افت کرده‌اند.
دکتر محمد حسن‌زاده؛ رئیس ایرانداک با رد این ادعا می‌گوید: «این‌که عنوان می‌شود جایگاه رتبه‌بندی ما افول کرده است، صحت ندارد. به این دلیل که تعداد دانشگاه‌های ما در حال افزایش است».
او معتقد است که جایگاه‌های کشورها در نظام‌های رتبه‌بندی علم و فناوری همواره در طول زمان تغییر می‌کند و این نشان‌دهنده پویایی جامعه علم و فناوری دنیا است.
البته حسن‌زاده به این نکته نیز اشاره دارد که «در رتبه‌بندی‌ها هیچ جایی برای هیچ دانشگاهی، برای هیچ کشوری رزرو نشده استهیچ جایی برای هیچ دانشگاهی، برای هیچ کشوری رزرو نشده است و نباید اطمینان داشته باشیم که امسال رتبه خوبی داریم، سال آینده هم حتماً رتبه خوبی خواهیم داشت؛ تلاش‌هایی که ما انجام می‌دهیم، همسایگان ما نیز انجام می‌دهند».
وضعیت رشد جایگاه علمی ایران در دو دهه گذشته
رئیس ایرانداک رشد جایگاه علمی ایران را در دو دهه گذشته بی‌نظیر می‌داند: «نشانه‌های این رشد را در همه شاخص‌ها می‌بینیم؛ ولی این موضوع نباید ما را غره کند و مغرور شویم که همیشه همین‌گونه خواهیم ماند. اگر تلاش نکنیم، اگر به دانشگاه‌ها ارزش ندهیم و از آن‌ها پشتیبانی و حمایت نکنیم، ممکن است در آینده رتبه و جایگاهمان را از دست بدهیم و آن زمان دیر شده باشد».
هیچ نظام رتبه‌بندی معتبری وجود ندارد
دکتر بهروز رسولی؛ استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران که مسئولیت تهیه گزارش‌های مختلف از جایگاه علم، فناوری و نوآوری ایران در جهان را بر عهده دارد، از منتقدان نظام‌های رتبه‌بندی است. او معتقد است که «هیچ نظام رتبه‌بندی معتبری وجود ندارد. افرادی که متخصص علم‌سنجی و سیاست‌گذاری علم هستند، این نظام‌های رتبه‌بندی را قبول ندارند؛ این رتبه‌بندی‌ها به بازاریابی دانشگاه‌ها کمک می‌کنند. ولی امروزه هیچ‌کس نمی‌تواند آن‌ها را انکار کند.»
به گفته رسولی؛ نظام‌های رتبه‌بندی «مانند داستان قدیمی لباس جدید پادشاه است که هیچ‌کس جرئت نمی‌کند بگوید که پادشاه لخت است. هیچ‌کس جرئت ندارد بگوید که نظام‌های رتبه‌بندی بد هستند. همه می‌خواهند رتبه و جایگاه خود را برجسته کنند و خودشان را با آن معرفی کنند».
این متخصص علم‌سنجی، رتبه‌بندی «لایدن» را در بین نظام‌های رتبه‌بندی تا حدودی بهتر می‌داند. چراکه دانشگاه‌ها را تنها در یک رتبه خلاصه نمی‌کند، بلکه ۲۴ شاخص دارد تقریباً برای هر دانشگاه ۹۶ رتبه در شاخص‌ها و سنجه‌های مختلف اعلام می‌کند.
او معتقد است که نباید دانشگاه‌ها را تنها بر اساس چند شاخص محدود ارزیابی کرد. نمی‌توان گفت که یک دانشگاه ارجاعات و انتشارات بالا دارد، پس دانشگاه خوبی است! ولی به مأموریت دانشگاه‌ها توجهی نداشت.
رسولی، موضوع توجه داشتن به مأموریت‌های دانشگاه‌ها را نکته مهمی می‌داند و می‌گوید: «مثلاً برای دانشگاه علمی کاربردی یا فنی‌وحرفه‌ای میزان استنادات و انتشارات مهم است؟ وظیفه این دانشگاه‌ها این است که افراد فنی و دست به آچار خوب و حرفه‌ای تربیت کنند. درصورتی‌که خروجی آن تربیت افراد تکنسین و حرفه‌ای باشد، مأموریت خود را انجام داده است؛ ولی نظام‌های رتبه‌بندی به این مسائل کاری ندارند».
دلیل عدم حضور دانشگاه آزاد در رتبه‌بندی‌های علمی
رسولی می‌گوید: «نظام‌های رتبه‌بندی بیشتر داده‌ها را از گزارش‌هایی که خود دانشگاه‌ها به آن‌ها ارسال می‌کنند، استخراج می‌کنند. ممکن است دانشگاه‌ها اطلاعات درست ارسال نکنند و با وجود این‌که نظام‌های رتبه‌بندی ابزارهایی برای تشخیص اطلاعات نادرست دارند، ولی این ابزارها کارآمد نیستند».
در همه نظام‌های رتبه‌بندی همه دانشگاه‌ها رتبه‌بندی نمی‌شوند، مثلاً دانشگاه آزاد، دانشگاه پیام نور یا علمی کاربردی در بیشتر نظام‌های رتبه‌بندی حضور ندارند.
رسولی در مورد این موضوع می‌گوید: «این دانشگاه‌ها یک دانشگاه نیستند، بلکه university system یا یک نظام دانشگاهی هستند. نظام‌های رتبه‌بندی آن‌ها را به عنوان یک دانشگاه در نظر نمی‌گیرند که آن‌ها را با دانشگاه‌های دیگر مقایسه کنند. به همین دلیل مثلاً دانشگاه آزاد در رتبه‌بندی‌های Big three یا سه نظام رتبه‌بندی بزرگ (کیو اس، تایمز و شانگهای) قرار ندارد و در رتبه‌بندی‌هایی مثل یورپ ترکیه، اسکیمگو، یو اس نیوز و … حضور دارد».
اثر تعداد زیاد دانشگاه‌های وابسته روی تعداد مقالات یک دانشگاه
نظام‌های دانشگاهی معمولاً انتشارات و حجم پژوهش خیلی بالایی دارند، به همین دلیل به گفته وی؛ نظام‌های دانشگاهی مثل دانشگاه آزاد در نظام‌های رتبه‌بندی که عدد مطلق در نظر می‌گیرند، جایگاه دارند. منظور از عدد مطلق این است که مثلاً تعداد سایتیشن یا استناد به مقالات مورد پرسش قرار می‌گیرد و دانشگاه مثلاً می‌گوید در سال ۲۰۲۰، دو میلیون استناد داشته است.
عضو هیئت‌علمی ایرانداک می‌گوید: «این دانشگاه‌ها به واسطه حجم گسترده واحدهای دانشگاهی در این نوع نظام‌های رتبه‌بندی، رتبه بالاتری می‌گیرند ولی اگر سرانه در نظر گرفته شود، ضعیف‌تر هستند. مثلاً رتبه‌بندی تایمز رتبه‌بندی بر اساس سرانه است. در این رتبه‌بندی یکی از معیارها و سنجه‌ها سرانه استناد است که یعنی به ازای تعداد هیئت‌علمی چقدر استناد دارد. در رتبه‌بندی تایمز حتی دانشگاه‌های بزرگ ما مثل دانشگاه تهران، شریف و امیرکبیر هم حتی اول نیستند. دانشگاه‌هایی مثل نوشیروانی بابل، علوم پزشکی گلستان یا علوم پزشکی کردستان اول هستند. دلیلش این است که تعداد هیئت‌علمی کم‌تری دارند، وقتی سرانه گرفته شود، امتیاز بیشتری می‌گیرند».
با وجود همه این انتقاداتی که به نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها وارد می‌شود، رسولی به نقل از کتاب دکتر هرتینگ در مورد رتبه‌بندی دانشگاه‌ها می‌گوید: «در یک دهه گذشته هیچ تیتر خبری به‌اندازه رتبه‌بندی دانشگاه‌ها غوغا نکرده است». او معتقد است که به خاطر مسائل بازاریابی، مارکتینگ و تبلیغات، همه دانشگاه‌ها به این سمت حرکت کرده‌اند.
رتبه‌بندی دانشگاه از دریچه اهداف آموزش عالی کشور
از سوی دیگر محمد حسن‌زاده؛ رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) معتقد است که رتبه‌بندی‌ها متفاوت هستند و باید آن‌ها را بر اساس اهداف آموزش عالی کشور، مبنای عمل قرار داد. «برای مثال؛ اگر به دنبال ارتقای پژوهش هستیم، رتبه‌بندی‌هایی که بیشتر حوزه پژوهشی را پوشش می‌دهند را مبنا قرار دهیم و یا اگر به دنبال اشتهارمان در میان کارفرمایان، دانشگاهیان و مجامع دانشگاهی هستیم، به رتبه‌بندی‌هایی که به این زمینه‌ها می‌پردازند، توجه داشته باشیم».
حسن‌زاده؛ رئیس ایرانداک و متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی به حمایت از نظام دانشگاهی و پژوهشگاه‌ها و جامعه علمی تأکید دارد و معتقد است آن‌ها آبرو و افتخار کشور هستند: «ما در هزاره دانش زندگی می‌کنیم؛ در هزاره دانش دانشگاه محل آبرو و اعتبار است و ما حتماً باید با تقویت دانشگاه‌ها و نظام علم و فناوری‌مان رسیدن به جامعه دانش‌بنیان را تسریع کنیم».
منبع: ایسنا