مانطور که درآیات و روایات آمده است سوره‌های قرآن کریم در زمان و اوقات خاصی نازل شده است و هر کدام شان نزول و خواص مخصوص به خودشان را دارد.
سوره عنکبوت، یکی از سوره‌های قرآن کریم است که توصیه فراوانی به تلاوت آن شده و در همین راستا قصد داریم امروز به معرفی سوره عنکبوت و همچنین فضایل قرائت آن بپردازیم، پس با ما همراه باشید.
سوره عنکبوت
سوره عنکبوت بیست و نهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء بیست و بیست و یکم قرآن جای دارد. نام عنکبوت از تشبیهی که در آیه ۴۱ این سوره آمده، گرفته شده است. این سوره درباره توحید، نشانه‌های خدا در آفرینش، مبارزه با شرک سخن گفته و برای دلداری به مسلمانانِ کم‌تعداد در آغاز اسلام، سرنوشت برخی از پیامبران پیشین را گزارش کرده است. سوره عنکبوت همچنین درباره عظمت قرآن و دلایل حقانیت پیامبر (ص) و لجاجت مخالفان صحبت کرده است.
از آیات مشهور سوره عنکبوت آیه ۴۱ و ۵۷ آن است که در اولی، خداوند داستان تکیه‌کردنِ کافران به بت‌ها را به عنکبوت و خانه سست عنکبوت تشبیه کرده است و در دومی هشدار داده است که هر انسانی مرگ را می‌چشد و به سوی خداوند برمی‌گردد. درباره فضیلت تلاوت این سوره از جمله از پیامبر (ص) نقل شده است هر کس سوره عنکبوت را بخواند به تعداد همه مؤمنان و همه منافقان ده حسنه به او داده می‌شود.
نامگذاری سوره عنکبوت
نام عنکبوت برای این سوره، برگرفته از تمثیلی است که در آیه ۴۱ آن آمده است.
خداوند در این آیه داستان کافران را که غیر خدا را می‌پرستند، به عنکبوت و خانه عنکبوت تشبیه کرده و خانه عنکبوت را سست‌ترین خانه خوانده است.
محل و ترتیب نزول سوره عنکبوت
سوره عنکبوت جزء سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، هشتاد و پنجمین سوره‌ای است که بر پیامبر (ص) نازل شده است.
این سوره در چینش کنونی مُصحَف، بیست و نهمین سوره است و در جزء ۲۰ و ۲۱قرآن جای دارد.
تعداد آیات و دیگر ویژگی‌های سوره عنکبوت
سوره عنکبوت ۶۹ آیه، ۹۸۳ کلمه و ۴۳۲۱ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی جزو سوره‌های مثانی و کمی بیشتر از یک حزب (یک چهارم جزء) است.
محتوای سوره عنکبوت
تفسیر نمونه محتوای سوره عنکبوت را در چهار بخش کلی چنین بیان می‌کند:
بیان مسئله «امتحان» و «واکنش منافقان» در امتحان‌ها و شناخت عملکرد آنان؛
دلداری به پیامبر (ص) و مؤمنانِ کم تعداد و نخستینِ اسلام از طریق بیان گوشه‌هایی از سرنوشت پیامبرانی، چون نوح، ابراهیم، لوط و شعیب؛
سخن از توحید، نشانه‌های خدا در عالم آفرینش، و مبارزه با شرک؛
سخن از ضعف و ناتوانی معبود‌های ساختگی، و توصیف بت‌پرستان به عنکبوت، همچنین پرداختن به عظمت قرآن و دلایل حقانیت پیامبر (ص) و لجاجت مخالفان، و بیان مسائل تربیتی مثل نماز، نیکی به پدر و مادر و اعمال صالح و روش بحث و برخورد منطقی با مخالفان.
آیات مشهور سوره عنکبوت
مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّـهِ أَوْلِیَاءَ کَمَثَلِ الْعَنکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا ۖ. وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنکَبُوتِ ۖ. لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (آیه ۴۱)
ترجمه: داستان کسانى که غیر از خدا دوستانى اختیار کرده‌اند، همچون عنکبوت است که [با آب دهان خود]خانه‌اى براى خویش ساخته، و در حقیقت ـ اگر مى‌دانستند ـ سست‌ترین خانه‌ها همان خانه عنکبوت است.
در تفسیر این آیه آمده است خداوند اولیای مشرکان (یعنی بت‌ها) را به خانه عنکبوت تشبیه کرد تا اطلاع رسانی کند که این اولیا نمی‌توانند هیچ سودی برای پیروان خود داشته باشند و آنان را از آسیب‌ها و سختی‌ها حفظ کنند.
کلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَینَا تُرْ‌جَعُونَ (آیه ۵۷)
ترجمه: هر انسانى مرگ را می‌چشد سپس به سوى ما باز می‌گردد.
در تفسیر این آیه آمده است یکی از عذر‌های مسلمانانی که در سرزمین‌های مشرکان زندگی می‌کردند و حاضر به هجرت نبودند، این بود که می‌گفتند اگر از وطن خودمان خارج شویم، خطر مرگ و گرسنگی ما را تهدید می‌کند و با هجرت، از بستگان و خویشاوندان و فرزندانمان دور می‌افتیم. پس قرآن در پاسخ آنان آیه بالا را نازل کرد تا بفهماند گریزی از مرگ وجود ندارد.
فضیلت قرائت و خواص سوره عنکبوت
در فضیلت این سوره از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده: هرکس سوره عنکبوت را بخواند به تعداد همه مؤمنان و همه منافقان ده حسنه به او عطا می‌شود.
از امام صادق علیه السلام نقل شده: هرکس سوره عنکبوت و روم را در شب بیست و سوم ماه رمضان قرائت کند، سوگند به خدا که از اهل بهشت خواهد بود، زیرا این دو سوره نزد پروردگار از جایگاه بلندی برخوردارند.
آثار و برکات تلاوت سوره عنکبوت
۱. درمان همه بیماری‌ها
از رسول گرامی اسلام نقل شده است: هرکس سوره عنکبوت را نوشته و پس از شستن، از آب آن بنوشد همه درد‌ها و بیماری‌ها از او زایل می‌شود.
امام صادق علیه السلام نیز فرموده اند: اگر این سوره را بنویسند و آنگاه آن را شسته و از آب حاصل از آن بنوشند تب، سردی و درد از آنها برداشته می‌شود و از هیچ دردی جز درد مرگ که چاره‌ای از آن نیست، غمگین نمی‌شوند و در زندگی به شادی فراوانی دست می‌یابند.
۲. جهت آرامش و شرح صدر
نوشیدن آب این سوره موجب شادی دل و شرح صدر می‌شود و اگر برای افروختگی و حرارت چهره از این آب صورت را بشویند برطرف می‌شود و اگر هنگام خواب این سوره خوانده شود موجب آرامش و راحتی در خواب می‌شود.
شأن نزول و محتوای سوره عنکبوت
مشهور در میان جمعی از محققان است که تمام این سوره در مکه نازل شده است، و به این ترتیب محتوای آن هماهنگ با محتوای سوره‌های مکی سخن از مبدأ و معاد سخن می گوید، سخن از قیام انبیای بزرگ پیشین و مبارزه آنها با مشرکان و بت پرستان جبار و ستمگر و پیروزی آنها و نابودی این گروه ظالم و دعوت به سوی حق و آزمایش‌های الهی و بهانه جوئی‌های کفار در زمینه‌های مختلف است.
هر چند جمعی یازده آیه آغاز این سوره را استثنا کرده اند و معتقدند این یازده آیه در مدینه نازل شده است اما انگیزه آنها بر این اعتقاد، شاید پاره‌ای از شان نزولهایی است که بعدا به آن اشاره خواهیم کرد و بحث از جهاد که در این آیات وارد شده، و همچنین اشاره‌ای که در بعضی از آنها به مساله منافقین است، و این‌ها متناسب با سوره‌های مدنی است.
ولی بعدا خواهیم دید که این امور منافاتی با مکی بودن سوره ندارد، و به هر حال نامگذاری این سوره به سوره عنکبوت از آیه ۴۱ آن گرفته شده که بت پرستان را که تکیه بر غیر خدا می‌کنند تشبیه به عنکبوت می‌کند که تکیه گاهش، تار‌های سست و بی بنیاد است.
به طور کلی می‌توان گفت؛ بحث‌های این سوره در چهار بخش خلاصه می‌شود:
بخش آغاز این سوره که پیرامون مساله امتحان و وضع منافقان است دو پیوند ناگسستنی با هم دارند چرا که شناخت منافقان جز در طوفان‌های امتحانات و آزمون‌ها ممکن نیست.
بخش دیگری که در حقیقت برای دلداری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مؤ منان اندک نخستین از طریق بیان گوشه هایی از سرنوشت پیامبران بزرگی همچون نوح و ابراهیم و لوط و شعیب است که در برابر گردنکشانی همچون نمرود و ثروتمندان خود خواه قرار داشتند، ابزار این مبارزه، کیفیت این مبارزه و پایان آن، مشخص شده است تا هم دلداری برای مؤ منان باشد و هم هشداری برای بت پرستان سنگدل و ستمگر که در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بودند.
بخش دیگری از این سوره که مخصوصا در اواخر سوره قرار گرفته از توحید، و نشانه‌های خدا در عالم آفرینش، و مبارزه با شرک، سخن می‌گوید، و وجدان و فطرت انسان‌ها را در اینجا به داوری می‌طلبد.
قسمت دیگری از این سوره مباحث متنوعی پیرامون ضعف و ناتوانی معبود‌های ساختگی، و عابدان عنکبوت صفت آنها است و همچنین عظمت قرآن و دلائل حقانیت پیامبر اسلام و لجاجت مخالفان و نیز یک سلسله مسائل تربیتی همچون نماز، نیکی به پدر و مادر، اعمال صالح و طرز بحث و برخورد منطقی با مخالفان را دور می‌زند.
داستان‌ها و روایت‌های تاریخی در سوره عنکبوت
داستان نوح: رسالت ۹۵۰ ساله نوح در میان قومش، طوفان نوح (آیه‌های ۱۴-۱۵)،
داستان ابراهیم: دعوت مردم به توحید و پرهیز از بت‌پرستی، نجات ابراهیم از آتش، ادامه نبوت در نسل ابراهیم در اسحاق و یعقوب نبی (آیه‌های ۱۶-۲۸)،
داستان لوط: ایمان لوط به ابراهیم، هشدار لوط درباره عمل زشت قوم، نزول ملائکه بر ابراهیم و خبردادن از عذاب قوم لوط، زن لوط در میان قوم گنهکار (آیه‌های ۲۶-۳۵)،
رسالت شعیب و دعوت قوم، تکذیب شعیب، عذاب قوم (آیه‌های ۳۶-۳۷)،
عذاب قوم عاد و ثمود (آیه ۳۸)،
تکبرورزی قارون و فرعون و هامان در زمان موسی (آیه ۳۹).
موضوعات مطرح شده در سوره عنکبوت
* قانون ابتلاء و آزمایش عمومی
* درس‌هایی از توحید و خداشناسی
* سرگذشت قارون و هامان و فرعون
* شیوه مجادله با دشمن
* حتمی و همگانی بودن مرگ
* روزی انسان
* زندگی دنیوی
