بادگیرها، یکی از شاخص‌های معماری خشتی یزد محسوب می‌شوند و با قامت برافراشته و سر به فلک کشیده، خنکای مطبوعی به خانه‌های ساخته شده در دل کویر می‌بخشند اما امروز نه تنها این کاربری را ندارند بلکه در حال تخریب هستند.
این سازه‌های خشتی که تعدادشان در شهرهای کویری استان یزد کم نیست، با معماری و مهندسی معماران سنتی، به بهترین شکل ممکن طراحی شده‌اند به نحوی که با اسکلت‌بندی با چوب‌هایی که کارایی هدایت بادهای ورودی به بادگیر را بر عهده داشتند، شاهکاری به جای گذشته‌اند که در دنیا بی‌نظیر است.
بادگیرهای یزد فناوری پیچیده‌ای در دوران خود بودند که امروز با وسایل سرمایشی جدید، جای خود را در معماری سنتی از دست داده‌اند اما هنوز هستند افرادی که با علاقه به این سازه معماری، به شکل تزئینی آن را در ساختمان‌های خود اجرا می‌کنند با این تفاوت که بادگیرها دیگر قابلیت خنک کنندگی ندارند و صرفاً یه سازه تزئینی به شمار می‌روند.
معماران این دیار کویری برای تلطیف هوای کویر، بادگیرهایی را با بالاترین ارتفاع در جهت مشخصی در راستای ورود باد خنک به استان یزد طراحی کردند به طوری که خنک‌ترین هوا به دور از گرد و غبارهای محلی، وارد محیط شود و سپس جایگزین هوای گرم پایین شده و از سایر جهات، هوای گرم از بادگیر خارج شود.
کارایی بادگیرها در تلطیف گرمای سوزان کویر
معماران سنتی حداکثر بهره‌برداری را از این سازه‌ها داشته‌اند، چوب‌هایی که ساختار این بادگیرها که در ابعاد مختلف چند وجهی ساخته می‌شدند، هم سازه را شکل می‌دادند و هم با خروج از سازه خشتی، راهی برای مرمت به شمار می‌رفتند.
در پایین بادگیر، حوضچه‌هایی قرار داشت که هم گرد و غبار هوا را می‌گرفت و هم با برخورد باد با آب، خنکای باد بیشتر می‌شد و لطافت هوا افزایش می‌یافت و در برخی از خانه‌ها حتی زیر بادگیرها، راه‌هایی به سمت زیرزمین‌ها قرار داشت که مردم دیار کویر، مواد غذایی خود را در آن قرار می‌دادند و یخچال طبیعی ایجاد می‌کردند تا از فاسد شدن آن جلوگیری کنند.
بادگیرها حتی در آب‌انبارهای قدیمی نیز کارایی داشتند به نحوی که هم از آلودگی و ماندگی آب جلوگیری می‌شد و هم آب را خنک می‌کردند. آب از مسیر قنات‌ها وارد آب انبار می‌شد، با تهویه بادگیرها، سالم می‌ماند و مردم با شیرهای برداشت از این آب استفاده می‌کردند.
بادگیر؛ بهترین ساز و کار برای مقابله با گرمای کویر سوزان یزد بود اما امروز وسایل سرمایشی از جمله کولرهای آبی که بیشترین مصرف آب را دارند، جایگزین بادگیرهایی شده‌اند که هم کاربری بالایی داشتند و هم نمای شهر را زیبا می‌کردند اما کولرهای امروزی هم مصرف آب بالایی دارند و هم سیما و منظر شهر را نازیبا کرده‌اند. اما آیا ما حق خود را به این سازه‌های ارزشمند که هم گذشته و هم حالشان، حال شهر را خوب کرده است، ادا کرده‌ایم؟
مشکل همیشگی کمبود بودجه و تخریب بناهای تاریخی
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد درباره حفاظت از بادگیرها به خبرنگار مهر گفت: برای حفاظت هیچ اعتباری نداریم، بسیاری از بادگیرها در حال تخریب است، نه تنها درباره بادگیرها بلکه درباره بسیاری از بناهای قدیمی این موضوع مطرح است و حتی در سفر رئیس جمهور هم این موضوع اعلام شد.
سیدمصطفی فاطمی تاکید کرد: البته این واقعیت دارد که توان وزارتخانه بسیار ناچیز است به طوری که کل اعتبارات عمرانی وزارتخانه کمتر از یک سازمان کوچک در استان یزد یعنی حدود ۱۴۰ میلیارد تومان است که با آن نمی‌توان اقدام خاصی انجام داد.
وضعیت مرمت‌ها و نبود آمار مشخصی از بادگیرها
بی‌پولی از یک سو و نداشتن بانک اطلاعاتی کامل از بادگیرها و سازه‌های معماری از سوی دیگر، سبب شده تا رسیدگی به این نمادهای مهم آنگونه که باید، انجام نشود.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد نیز در این زمینه در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه بیش از هزار بادگیر در بافت تاریخی و حریم آن قرار دارد، عنوان کرد: عملیات شناسایی بادگیرهایی که از سال ۱۳۹۴ مرمت شده یا دارای طرح مرمت هستند، آغاز شده و همراه با عکس‌های قبل و بعد از مرمت و نقشه هوایی در دسترس قرار دارد.
علی اصغر صمدیانی اظهار داشت: بر اساس این آمار، تاکنون ۸۵ بادگیر مرمت شده و یا دارای طرح مصوب مرمت در این محدوده و حریم بافت تاریخی شناسایی شده است.
نیاز به ۱۰۰ میلیون تومان برای مرمت هر بادگیر
وی با بیان اینکه در حال حاضر برای مرمت هر بادگیر بیش از ۱۰۰ میلیون تومان اعتبار نیاز است، ادامه داد: مرمت همه بادگیرها به عهده اداره میراث فرهنگی است اما با توجه به کمبود اعتبار، بیشتر آنهایی که در مسیرهای اصلی گردشگری و در منظر شهری دیده می‌شوند، در اولویت مرمت قرار دارند.
وی یادآور شد: بادگیر خانه‌ها و اماکنی که تغییر کاربری اقامتی و پذیرایی یافته‌اند، نیز مرمت شده‌اند که آمارشان در دسترس نیست.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد با اعلام اینکه هیچ آماری درباره تعداد بادگیرهای موجود در استان خارج از محدوده و حریم بافت تاریخی، وجود ندارد، اضافه کرد: عملیات شناسایی آغاز شده و امیدواریم بتوانیم بانک اطلاعاتی در این زمینه جمع آوری کنیم.
وقتی عکس‌های هوایی از بافت تاریخی را نگاه می‌کنیم، بادگیرهای سر به فلک کشیده، ابهتی به تصویر می‌بخشد که ما یزدی‌ها همیشه به آن می‌بالیم اما این سازه‌ها بر اثر تعدد، کمبود اعتبار و بی‌توجهی یکی پس از دیگری در حال نابودی هستند، در حالی که می‌توان با نگهداری، حفاظت و احیای آنها، این سازه را حفظ کرده و با استفاده از ساختار آن، نسبت به اجرای آن در معماری جدید بهره برد.این فناوری کویری اگرچه امروز بیشتر جنبه تزئینی به خود گرفته اما فناوری دارد که می‌توان در معماری امروز هم پیاده کرد و هزینه‌های انرژی را کاهش داد اما هم باید علاقمندی برای احیای آن وجود داشته باشد و هم استادکارانی باشند که بتوانند این سازه‌ها را اجرا کنند که متأسفانه در هر دو زمینه محدودیت‌ها و مشکلاتی وجود دارد که به نظر می‌رسد رفع شدنی نیست
در هر حال این فناوری کویری اگرچه امروز بیشتر جنبه تزئینی به خود گرفته اما فناوری دارد که می‌توان در معماری امروز هم پیاده کرد و هزینه‌های انرژی را کاهش داد اما هم باید علاقمندی برای احیای آن وجود داشته باشد و هم استادکارانی باشند که بتوانند این سازه‌ها را اجرا کنند که متأسفانه در هر دو زمینه محدودیت‌ها و مشکلاتی وجود دارد که به نظر می‌رسد رفع شدنی نیست.
انواع بادگیرها
گوناگونی و تنوع در ساخت از شاخص‌های بادگیرهای ایرانی است. درباره گوناگونی بادگیرها به بادگیرهای یک، دو، چهار، شش و هشت سویه و بادگیرهای استوانه‌ای می‌توان اشاره کرد که برای ساخت آنها از گل، گچ و چوب شورونه استفاده شده است.
بادگیر هشت سویه باغ دولت‌آباد یزد که بلندترین بادگیر جهان است، از شاخص‌های این سازه خشتی در معماری سنتی ایران به ویژه استان یزد است. این سازه‌ها در شهرهای یزد، بوشهر، هرمزگان، اصفهان، کرمان، فارس، سمنان، خراسان جنوبی، قم، مرکزی، تهران و سیستان و بلوچستان و … به چشم می‌آیند.
در کتاب بادگیر شاهکاری مهندسی ایران به نویسندگی «مهدی بهادری‌نژاد» و «علیرضا دهقانی» آمده است که بادگیرها بر حسب شکل ظاهر با توجه به شکل مقطع ستون، تعداد و انواع دهانه‌های بادگیر، تعداد طبقه‌ی بادگیر و ساختمان داخل ستون بسیار متنوع هستند.
بادگیرها را می‌توان بر اساس نحوه عملکردشان به بادگیرهای عملکردی، تزئینی و عملکردی- تزئینی تقسیم کرد که بیشترین تعداد بادگیرهای ایرانی عملکرد هستند بدان معنا که نقش تهویه‌ی فضای داخلی ساختمان‌ها وآب‌انبارها را نیز بر عهده دارند.
اما بادگیرهای تزئینی بادگیرهایی هستند که هیچ عملکردی ندارند. بادگیرهایی که محل اتصال آن با بنا مسدود شده و این بادگیرها هیچ منفذی به فضای داخلی ساختمان ندارند.
بادگیرهای عملکردی – تزئینی نیز بادگیرهایی هستند که علی‌رغم ایفای نقش تهویه، دارای طراحی و نمای زیبایی نیز هستند که از جمله آن می‌توان به بادگیر باغ دولت آباد یزد اشاره کرد.
منبع : مهر