هفته ملی کودک‌ونوجوان بهانه‌ای برای بازاندیشی در ادبیات کودک‌ونوجوان است. شاخه‌ای از ادبیات که اهمیت آن با توجه به ارزش‌های فرهنگی و تربیتی و درعین‌حال هنری، بسیار زیاد است. به‌همین مناسبت با دکتر محمدجواد مهدوی، مدیرگروه زبان‌وادبیات فارسی دانشگاه فردوسی و سرپرست کارگروه ادبیات کودک‌ونوجوان (هورام) در دانشکده ادبیات مشهد، درباره این حوزه مهم ادبی گفتگو کردیم.
مهدوی سال‌هاست در حوزه ادبیات کودک‌ونوجوان از دغدغه‌مندان و فعالان جدی به‌شمار می‌آید و در کنار تدریس برخی درس‌های گرایش ادبیات کودک‌ونوجوان در دانشگاه‌های مشهد، مشغول ترجمه و نگارش مقاله‌های علمی درباره این حوزه است. برگزیده‌ای از این گفتگو را در ادامه می‌خوانیم.
ساده‌ترین و ملموس‌ترین تعریف ادبیات کودک‌ونوجوان از نظر شما چیست؟
پاسخ‌دادن به این پرسش همان‌قدر دشوار است که پاسخ‌دادن به پرسش «ادبیات چیست؟» می‌دانید که ادبیات کودک‌ونوجوان را بر اساس مخاطب آن تعریف می‌کنند؛ بنابراین ادبیات کودک‌ونوجوان ادبیاتی است برای کودک‌ونوجوان. در توضیح این تعریف باید بگویم هر اثر منظوم یا منثوری که مخاطبش کودک‌ونوجوان باشد، می‌تواند جزو این ادبیات به‌حساب آید.
این اثر لازم نیست حتما مکتوب شده باشد، بلکه گاه شکل شفاهی دارد. البته وجه اصلی و غالب در بیشتر آثاری که جزو ادبیات کودک‌ونوجوان محسوب می‌شوند، داشتن قصه است؛ بنابراین حتی کتاب‌های تصویری بدون متن را هم که بیانگر قصه‌ای هستند، می‌توان جزو ادبیات کودک‌ونوجوان دانست.
در اینجا ممکن است این پرسش پیش بیاید که چیز‌هایی از قبیل «هیچانه‌ها» یا اشعاری که قصه ندارند و فقط به‌لحاظ موسیقایی برای کودکان جذاب‌اند، جزو این ادبیات حساب می‌شوند یا نه. ببینید، همچنان‌که خود ادبیات یک طیف است، ادبیات کودک‌ونوجوان هم یک طیف است که تعریف‌ها بیشتر شامل قسمت مرکزی طیف می‌شود و کناره‌های طیف ممکن است به‌مناسبتی زیرمجموعه آن تعریف کلی قرار گیرد. البته برخی‌ها هر اثری را که برای کودک‌ونوجوان نوشته شده است، جزو ادبیات کودک‌ونوجوان دانسته‌اند؛ مانند دایره‌المعارف‌های کودکان و نوجوانان و…
به‌نظر شما ادبیات کودکان و نوجوانان در کشور ما به نسبت سایر کشور‌های منطقه چه وضعیت و جایگاهی دارد؟
در مقایسه وضعیت ادبیات کودک‌ونوجوان ایران با کشور‌های منطقه باید بگویم، ادبیات کودک‌ونوجوان ما خوشبختانه وضعیت بهتری نسبت به این ادبیات در کشور‌های عرب‌زبان و دو کشور فارسی‌زبان منطقه یعنی افغانستان و تاجیکستان دارد.
من این قضیه را به‌طور عمده مرهون دو نهاد مهم و تأثیرگذار بر ادبیات کودک‌ونوجوان کشورمان یعنی شورای کتاب کودک و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان می‌دانم که در دهه ۴۰ تأسیس شدند و در زمینه نقد و انتشار کتاب و نشریه و تولید فیلم و نمایش برای کودک‌ونوجوان کار‌های درخور توجهی انجام دادند. البته ادبیات کودک‌ونوجوان ما در مقایسه با برخی کشور‌های دنیا هنوز باید راه درازی را بپیماید و رشد یابد.
شاعران و نویسندگان کودک‌ونوجوان چگونه می‌توانند پیش از نگارش و نشر آثارشان از مخاطب خود نیازسنجی کنند و به دنیای او نزدیک شوند؟
به‌نظرم بهترین راه برای این کار ارتباط مستقیم و هرچه نزدیک‌تر با مخاطب کودک‌ونوجوان است. برای نمونه دیده‌ام که برخی نویسندگان رمان نوجوان مانند آقایان فرهاد حسن‌زاده، حمیدرضا شاه‌آبادی، مهدی رجبی و دیگران در نشست‌های نقد و بررسی که کانون پرورش فکری پس از چاپ آثارشان برگزار می‌کند، شرکت می‌کنند و نظرات خوانندگان آثارشان را می‌شنوند.
این کار می‌تواند در نگارش آثار بعدی مفید باشد. همچنین آقای مصطفی رحماندوست در جلسه‌ای یکی از شعر‌های منتشرنشده‌اش را برای کودکان خواند و از آن‌ها درباره‌اش نظرخواهی کرد. البته این نوع ارتباط‌ها ضمن اینکه می‌تواند مفید باشد، محدودیت‌هایی هم دارد. چون مثلا آن جمع اندکی که در یک جلسه شرکت می‌کنند، نمی‌توانند نشان‌دهنده نیاز‌ها و انتظارات همه مخاطبان باشند. امروزه گسترش فضای مجازی می‌تواند در این زمینه کمک بزرگی به نویسندگان کند.
درعین‌حال و با وجود همه این روش‌ها نمی‌توان گفت که نویسنده صد‌در‌صد می‌تواند دنیای مخاطبش را درک کند؛ آن‌هم با تحولات سریعی که در جهان امروز و به‌ویژه در دنیای کودکان و نوجوانان رخ می‌دهد. فقط می‌توان گفت که یک نویسنده توانسته است نسبت به نویسنده دیگر به این دنیا نزدیک‌تر شده باشد یا از آن فاصله بیشتری دارد.
شما به‌عنوان سرپرست کارگروه تخصصی ادبیات کودک‌ونوجوان (هورام) کمی درباره شکل‌گیری و فعالیت این کارگروه برای ما بگویید.
در تابستان سال۱۳۹۳ خانم دکتر یداللهی ایده ایجاد کارگروهی برای مطالعه و پژوهش درباره ادبیات کودک‌ونوجوان را با من مطرح کرد. این پیشنهاد آغاز سفری دراز را برای تماشای جهان پرپیچ‌وخم ادبیات کودک‌ونوجوان رقم زد.
پس از این فراخوان، چند تنی با ما هم‌سفر شدند و این کارگروه کارش را از مهر۱۳۹۳ در دانشکده ادبیات‌وعلوم‌انسانی دانشگاه فردوسی مشهد آغاز کرد و قرار شد ما در سه زمینه مطالعه کنیم؛ شناخت کودک و ذهن او، شناخت نظریه‌های ادبیات کودک و تمرین نقد ادبیات کودک؛ سپس وارد کار‌های پژوهشی شویم. در سال‌های نخست، برخی اعضای این کارگروه به‌علت تغییر حوزه پژوهشی یا اشتغال از گروه جدا شدند و اکنون پس از فرازونشیب‌های فراوان، حدود سه‌چهار سال است که وضعیت به‌نسبت تثبیت شده و اعضای ثابتی یافته است.
پس از مدتی تصمیم گرفتیم هم برای شناساندن بیشتر کارگروه، هم به‌قصد تثبیت جایگاه ادبیات کودک‌ونوجوان در دانشگاه و هم برای به‌اشتراک‌گذاشتن نتایج پژوهش‌های خود، جلسه‌های هفتگی سخنرانی در این زمینه برگزار کنیم و پس از چندی، بنا به‌تصمیم جمعی اعضای کارگروه، این جلسه‌ها بیشتر به تحلیل انیمیشن و فیلم کودک‌ونوجوان با استفاده از دیدگاه‌های نقد ادبی اختصاص یافت که بازخورد خوبی داشت و با استقبال مخاطبان روبه‌رو شد. اینک و در شرایط همه‌گیری کرونا، جلسه‌های تحلیل فیلم و انیمیشن یا سخنرانی اعضا و انتقال مطالب علمی در حوزه ادبیات کودک‌ونوجوان به‌صورت برخط و در صفحه اینستاگرام کارگروه برگزار می‌شود.
آرزوی شما برای کودکان و نوجوانان هم‌وطن چیست؟
آرزوی من این است که این همه تبعیض بین آن‌ها وجود نداشته باشد. وقتی می‌بینم کودکانی مجبورند با وجود سن کم در زباله‌ها به‌دنبال روزی بگردند، واقعا دلم به‌درد می‌آید. آن‌طرف هم کودکان و نوجوانان و بزرگ‌سالانی هستند که از این عوالم بی‌خبرند. درد‌ها زیاد است و نمی‌شود همه آن‌ها را بیان کرد. ای‌کاش بتوانیم کاری کنیم.
منبع؟: شهر آرا
