کارشناسان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور نسبت به تبعات فرونشست زمین در ایران، بارها هشدار داده‌اند. به گفته آنان فرونشست زمین پدیده‌ای است که در همه دشت‌های آب شیرین کشور وجود دارد.
به گزارش سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، هر روز از گوشه‌ای از ایران خبر می‌رسد که زمین در گوشه‌ای از کشور دهان باز کرده است. در حالی که کشاورزان مانند هر روز مشغول برداشت آب از چاه‌شان هستند، به یک‌باره زمین فرو می‌ریزد و مزارع‌شان برای همیشه نابود می‌شود. ساختمان‌ها، ابنیه تاریخی و راه‌ها یکی پس از دیگری ترک خورده و دیگر برای استفاده ایمن نیستند. این‌ها فقط بخشی از تبعات ناشی از فرونشست زمین است؛ پدیده‌ای که اگرچه وقوع آن را حس نمی‌کنیم و به یک‌باره حد نهایی یعنی ریزش زمین رخ می‌دهد، اما روشن کردن هر پمپ آب برای برداشت از منابع آب زیرزمینی، ما را یک قدم به سوی فاجعه‌ای که وقوع آن چندان دور نیست، نزدیک می‌کند.
ایران تنها کشوری نیست که درگیر این پدیده است. در پایتخت مکزیک و برخی ایالت‌های آمریکا هم پدیده فرونشست وجود دارد.
این پدیده به دلیل برداشت ذخایر آب زیرزمینی که میراث به یادگار مانده از نسل گذشته برای ما است، در حال رخ دادن است و تنها راه جلوگیری از آن، کنترل برداشت از این منابع و ایجاد تعادل بین منابع و مصارف است. توسعه پروژه‌های آبخوان‌داری هم می‌تواند تا حدودی به ما کمک کند.
فرونشست زمین پدیده‌ای است که آرام و آهسته رخ می‌دهد، اما نتیجه آن به دفعات انسان را غافلگیر می‌کند؛ پدیده‌ای که به مرگ آبخوان‌ها و از بین رفتن حیات در یک منطقه منتهی می‌شود.
برای اینکه بدانیم فرونشست زمین چیست و چگونه زندگی انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، ابتدا باید بدانیم که این پدیده چگونه رخ می‌دهد و آیا وقوع آن پیش‌بینی می‌شود؟
رییس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور درباره فرونشست می‌گوید: «یک اشتباهی که درباره فرونشست وجود دارد، این است که افراد فکر می‌کنند داده‌های ارائه شده برای فرونشست یک داده کلی و درازمدت است.»
«ایمان انتظام» ادامه‌داد: فرونشست زمین را در یک بازه زمانی اندازه می‌گیرند. نحوه اندازه‌گیری به این شکل است که دو عکس ماهواره رادار را که فاصله زمین را از این ماهواره را نشان می‌دهد، اندازه می‌گیرند.
وی گفت: این عکس‌ها ممکن است مربوط به ۶ ماه ۶ یا یک سال باشد. اندازه‌گیری که امسال می‌کنیم، ربطی به اندازه‌گیری سال بعد ندارد و ممکن است اعداد بسیار متفاوت باشند.
انتظام تاکید کرد: در رابطه با فرونشست زمین نخست باید متوجه این نکته شویم که نرخ عددهای مربوط به فرونشست را با توجه به بازه زمانی آن ببینیم.
وی یادآور شد: مدت‌هاست درباره تهران و جنوب آن نرخ نشست ۳۶ سانتی‌متر در سال را اعلام می‌کنند، این رقم فقط در یک بازه زمانی در سال ۸۰ به وسیله یک محقق دانشگاهی انجام شد و بعد از آن هیچ داده اندازه‌گیری، این رقم را نشان نداده است.
رییس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور اظهار داشت: آخرین اندازه‌گیری‌ها برای جنوب تهران میزان فرونشست حدود ۱۸ یا ۱۷ سانتی‌متر را نشان می‌دهد، اما عدد ۳۶ سانتی‌متر مدام تکرار می‌شود؛ یعنی توجه نمی‌شود که نرخ فرونشست مربوط به یک بازه زمانی است و این رقم سالیانه بر اساس اینکه آب چقدر پایین برود و چه نوع خاکی در منطقه وجود دارد، تغییر می‌کند و این عدد را نباید ثابت گرفت.
وی گفت: یک دشت ممکن است امسال فرونشست بالاتری داشته باشد و سال بعد فرونشست آن پایین‌تر باشد، وقتی می‌بینیم در یک دشتی در جایی از کشور فرونشست ادامه‌دار است و با نرخ بالای ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر خود را نشان می‌دهد، می‌تواند نگران‌کننده باشد.
انتظام، درباره وضعیت فرونشست در دیگر نقاط جهان عنوان‌داشت: ایران از دیگر نقاط دنیا جدا نیست، در دنیا هر جا آب زیرزمینی را بی رویه برداشت کردند فرونشست رخ داده است، به‌طور مثال در حومه مکزیکوسیتی (پایتخت مکزیک) فرونشست‌های بسیار بالایی مشاهده شده است.
رییس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی با بیان اینکه در آمریکا تا دهه ۷۰ و ۸۰ فرونشست‌ها وحشتناک بود و بعد تا حدودی آن را کنترل کردند، خاطرنشان‌کرد: فرونشست زمین به ۲ متغیر بستگی دارد، اینکه میزان آب چقدر پایین برود و چه نوعی از خاک در منطقه داشته باشیم؟
وی ادامه‌داد: اگر پایین رفتن سطح آب در خاک درشت دانه باشد، با وجود مشکل آب، فرونشستی نداریم؛ زیرا رسوبات دانه درشت قدرت تراکم‌پذیری ندارند.
این مسوول با اشاره به اینکه خاک‌های دانه ریز متراکم می‌شوند و مشکل آبخوان‌های ما هم از همین جا به وجود می‌آید، افزود: وقتی خاک دانه‌ریز متراکم شود، دیگر اجازه عبور آب را به این آسانی نمی‌دهند، یعنی پس از مدتی، یک مقدار زیادی از حجم مخزن خود را از دست می‌دهیم. به این ترتیب آب فقط در قسمت‌های بالایی مخزن ذخیره می‌شود. این موضوع می‌تواند در درازمدت برای آبخوان‌های کشور فاجعه باشد.
مقابله با فرونشست، نیازمند هزینه بالا
انتظام درباره راهکارهای مقابله با فرونشست گفت: روش‌های مصنوعی برای تزریق وجود دارد، اما این روش‌ها بسیار گران بوده و اثر آن محدود است. ما در بسیاری مواقع نمی‌توانیم وضعیت را به حالت قبل برگردانیم.
وی بیان‌داشت: در ایران وقتی می‌گویند دشت بحرانی و ممنوعه یا ممنوعه بحرانی است، یعنی سطح آب به‌طور دائم در این دشت پایین می‌رود. در بسیاری از دشت‌ها وقتی برداشت را ادامه می‌دهیم، سطح آب زیرزمینی پایین می‌آید. در ایران، نه‌تنها کاری در جهت جبران فرونشست انجام نمی‌دهیم بلکه وضعیت را بدتر می‌کنیم.
به گفته رییس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی، برنامه‌هایی مانند طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی کشور وجود دارد که طرح واقعاً خوبی است، اما اینکه چقدر بودجه به این طرح تزریق کنند و برنامه‌ها را عملی کنند مهم است.
وی یادآورشد: در بسیاری از چاه‌های مجاز، هیچ کنتوری برای اندازه‌گیری میزان برداشت وجود ندارد و کشاورز هرچقدر می‌خواهد آب برداشت می‌کند. وقتی نمی‌دانید که چقدر آب برداشت می‌کنید، در واقع نمی‌توانید برداشت را کنترل کرده و برنامه‌های احیا و تعادل‌بخشی را انجام دهید.
انتظام درباره مدت زمان مورد نیاز برای تغذیه منابع آب زیرزمینی گفت: ایران در منطقه‌ای واقع شده که درجه حرارت آن بالاست، در چنین شرایطی آب به سرعت تبخیر می‌شود و حتی اگر بارندگی شدید داشته باشید، حجم زیادی از آب تبخیر می‌شود.
وی اضافه‌کرد: حتی در سدها هم این اتفاق می‌افتد، ما مانند کشورهای اروپایی نیستیم که مقدار زیادی از آب حاصل از بارندگی وارد زمین شود. بخش زیادی از بارندگی ما همان لحظه تبخیر می‌شود و ممکن است نزدیک به ۴۰ درصد آبی که روی زمین جریان پیدا می‌کند، پایین برود.
رییس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، سرعت پایین رفتن آب را هم بسته به نوع خاک متفاوت می‌داند و معتقد است هرچه خاک نفوذناپذیرتر باشد، آب دیرتر نفوذ می‌کند.
وی اضافه‌کرد: وقتی تراکم‌پذیری در فرونشست رخ می‌دهد، این ریزدانه‌ها موجب می‌شوند که آب نتواند زیاد پایین برود و در چنین مواردی در چاه‌های مشاهده‌ای کم‌عمق (۴۰ متری) شاهد بالا آمدن سطح آب هستیم.
انتظام گفت: این در حالی است که در همین منطقه چاه کشاورزی عمیقی که کیفیت آب بهتری دارد و آلودگی کمتری دارد، سطح آب آن مدام پایین می‌رود.
وی افزود: به خاطر وضعیت فرونشست و مسائل دیگر آبخوان چندلایه می‌شود، آبخوان بالایی را آب می‌گیرد و حتی ممکن است این آب کیفیت خوبی نداشته باشد، اما آب به آن آسانی نمی‌تواند به آبخوان عمیق نفوذ کند.
این مسوول، زمان مورد نیاز برای نفوذ آب به داخل آبخوان را در ارتباط مستقیم با جنس خاک می‌داند.
رییس گروه آب زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی سازمان زمین‌شناسی عنوان‌داشت: نمی‌توان زمان مشخصی برای نفوذ آب و رسیدن آن به آبخوان مطرح کرد. جایی که دشت میان کوهی است، عمق خاک کم و حدود ۷۰ تا ۱۰۰ متر است ودر چنین منطقه‌ای آب زودتر به آبخوان می‌رسد.»
وی ادامه‌داد: بر اساس مطالعات انجام شده، عمر آبخوان‌های عمیق به ۱۰۰ هزار سال قبل برمی‌گردد، یعنی این آب‌ها در زمان زمین‌شناسی قبل از نسل ما در آنجا ذخیره شده است، این در حالی است که آبخوان‌های عمیق با بارندگی چند ساله تغذیه نشده‌اند.
انتظام اظهار داشت: مهمترین مشکل ما این است که بیش از آب ورودی سالیانه به آبخوان از منابع زیرزمینی برداشت می‌کنیم، در حالی که همان‌طور که نسل‌های قبلی آب را برای ما گذاشته‌اند باید اجازه دهیم آب آبخوان‌های عمیق ذخیره بماند و ما هم باید این آب را برای آیندگان بگذاریم.
همه دشت‌های آب شیرین کشور در معرض تهدید فرونشست قرار دارند
فرونشست به شمال کشور رسید
مدیرکل دفتر مخاطرات زمین‌شناختی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور نیز درباره وضعیت فرونشست در ایران بیان‌داشت: تقریباً همه دشت‌های کشور که آب شیرین زیرزمینی دارند، بدون شک در معرض فرونشست قرار دارند.
«رضا شهبازی» تاکید کرد: اگر در استان‌هایی مانند گیلان و مازندران فرونشست را نمی‌بینیم یا کم می‌بینیم به این مفهوم نیست که این استان‌ها فرونشست ندارند، بلکه زمینه‌ها برای فرونشست در این نقاط هم مهیا است.
وی با اشاره به اینکه فرونشست یک معلول بوده و ناشی از خشکسالی و برداشت آب از منابع زیرزمینی است، یادآور شد: خشکسالی سهم بسیار کمی در فرونشست دارد، اما بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی مهمترین دلیل فرونشست است.
به گفته شهبازی، اکنون تعادل و توازنی که بین تغذیه و تخلیه وجود داشت از بین رفته است و هر زمانی که تخلیه از تغذیه بیشتر شود، در دشت‌ها با فرونشست مواجه می‌شویم.
وی تصریح‌کرد: هدف آبخیزداری این نیست که منابع آب جدید با سدها و بندهای جدید ایجاد کند، بلکه هدف آن این است که بتواند از سیلاب جلوگیری کند و جلوگیری از فرسایش خاک نیز داشته باشد.
