حجت الاسلام عباس جعفری فراهانی در نوشتاری دلیل کمتر شناخته شدن امام جواد(ع) و ویژگی های اخلاقی و علمی آن حضرت را مورد بررسی قرار داد.

اشاره

امام نهم که نام مبارکش «محمّد»، کنیه اش «ابو جعفر» و معروف‏ترین القاب او «تقی» و «جواد» است، در ماه رمضان سال ۱۹۵ هجری قمری در شهر «مدینه»دیده به جهان گشود. پدر آن حضرت، «امام علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام» امام هشتمشیعیان بود. مادر او نیز، «سبیکه» نام داشت که از خاندان «ماریه قبطیه» همسر پیامبراکرم(ص) به شمار می رفت و از نظر فضائل اخلاقی در درجه والایی قرار داشت و برترین زنانزمان خود بود؛ به طوری که امام رضا – علیه السلام – از او به عنوان بانویی منزه و پاکدامن و با فضیلت یاد می کرد.

ضمن عرض تسلیت و تعزیت به محضر حضرت بقیه الله الأعظم(عج)،مراجع عظام تقلید و عموم شیعیان و پیروان اهل بیت(ع) در سراسر جهان، مقاله کوتاه زیر،تقدیم علاقه مندان ارجمند می شود.

۱- دلیل شناخت کمتر نسبت به امام جواد(ع)

امام جواد(ع) به دو دلیل، در بین مردم  نسبت به دیگر امامان(ع) کمتر شناخته شده است:

اول) کمی سن و کوتاه بودن عمر آن حضرت:

بنابر آنچه در تاریخ آمده است،امام جواد(ع) در ۸ سالگی به امامت رسید و در سن ۲۵ سالگی به شهادت رسید. لذا کوتاهبودن عمر حضرت جواد(ع) یکی از دلایلی است که می توانیم بگوییم که امام جواد(ع) نسبتبه ائمه دیگر که از عمر بیشتری برخورد بودند، کمتر در بین مردم مطرح شده است. اما درواقع مطابق آنچه در منابع حدیثی شیعه آمده، ما در مورد امام جواد(ع) معارف کم نداریم،یعنی دانستنی ها و مطالب زیادی داریم که متاسفانه این ها کمتر در میان شیعه مطرح شدهاست. اگر نویسندگان و اهل تحقیق بتوانند در این زمینه میراث فرهنگی و علمی زندگی دورانامام جواد(ع) را برای مردم تشریح و مطرح کنند، شاید بتوان گفت که آنچه که در مورد امامنهم حضرت جواد(ع) وجود دارد، نسبت به ائمه دیگر کمتر نیست.

دوم) شرایط خاص دوران امام(ع)

امام جواد(ع) در دوره و زمانخاصی از تاریخ زندگی می کردند که با پیچیدگی ها و مسائلی روبه رو شد که این موارد درزندگانی سائر امامان شیعه(ع) کمتر وجود داشت. امام(ع) در دوران حکومت «مأمون» و «معتصم»عباسی زندگی کردند. در این  دوران حکومت عباسیاندر افولی قرار گرفته بود که با مرگ مأمون عباسی و قدرت گرفتن معتصم، رو به نزول بیشترگرایید. زمانی که یک حاکم قدرتمند در در جامعه زندگی می کند بر روی تمام مسائل آن زمانتاثیر دارد؛ مانند وقتی که «یزید» به حکومت رسید و امام حسین(ع) در برابر او قیام کردو آن حادثه مهم اتفاق افتاد و نقطه اوجی شد که در زمان سایر ائمه و امامان معصوم(ع)وجود ندارد.

۲- ویژگی های اخلاقی و علمی امام جواد الائمه(ع)

۲-۱- اخلاق حسنه

حضرت جواد الائمه(ع) این ویژگی را از جدّ بزرگوارشان پیامبرمکرم حضرت محمدبن عبدالله(ص) به ارث بردند. در قرآن هم تأکید شده که مسلمانان از اخلاقپیامبر(ص) الگو و سرمشق بگیرند، به مسلمانان توصیه که در رفتار و زندگی خودشان در تماممراحل باید از پیامبر(ص) الگو بگیرند. فرزندان پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مانند پیامبربزرگوار(ص) متّصف و متخلّق به آن اخلاق نیکو و حسنه هستند.

۲-۲- علم فراوان

یکی از ویژگی های دیگر امام جواد(ع) علم فراوان و وسیع ایشاناست؛ چنانچه پدران بزرگوارشان هم این علم وسیع (علم لدنّی) را داشتند و به معنای واقعیکلمه عالم بودند. این امر در مناظراتی که ایشان انجام دادند که نمونه های آن وجود داردقابل مشاهده است. ما شیعیان معتقد هستیم که این علم از طریق اجدادشان منتقل شده، یعنیبه قدرت الهی، علم پیامبر(ص) به امام علیّ بن ابی طالب(ع) و نسل به نسل تا حضرت مهدیموعود(عج) منتقل شده و این علم لدنی که خداوند در اختیار این الگوهای بشریت گذاشتهدر نزد امام جواد(ع) هم بوده است.

۲-۳- تقوا و پارسایی

امام جواد(ع) مانند همه امامانشیعه، الگوی کامل تقوا و پارسایی و نمونه بارز عبادت، بندگی و سجده های طولانی برایخداوند بودند.

۲-۴- ادب و گشاده رویی با دوست و دشمن

امام جواد(ع) با همگان با ادب و احترام برخورد می کردند. اینامر باعث جذب مخالفان و دشمنان امام به سوی ایشان می شد. سازش و نرم خویی با دوستانو شیعیان نیز از صفات ایشان است.

۲-۵- -حرّیت و آزادگی

همه ائمه اهل بیت(ع) از این ویژگیبرخوردار بودند. آن بزرگواران هیچ گاه تسلیم ظلم و ستم نمی شدند و حاضر بودند در اینراه تمام سختی ها را تحمل کنند. این ویژگی، الگویی برای ماست که در هیچ زمانی ظلم وستم را قبول نکنیم و با آزادگی، اعتقادات و مبانی خودمان را مطرح کنیم و تسلیم فتنهها و توطئه های دشمنان قسم خورده اسلام و مخالفان نشویم. در این زمان که حمله به مقدساتمسلمانان از سوی دنیای غرب و شرق به ویژه آمریکائی ها و صهیونیست ها با چاپ و نشر کاریکاتورهاو فیلم ها و … شروع شده، مسلمانان و به ویژه پیروان واقعی اهل بیت(ع) می بایست باوحدت و یک پارچگی خاص با حضور در راه پیمائی ها و تظاهرات و سائر عرصه ها و میدانها به مبارزه با استکبار جهانی برخیزند.

۳- کرامات مهم در زندگی حضرت جواد(ع)

اول. تولد حضرت(ع)

تولد امام جواد(ع) ـ که در اواخر عمر امام رضا(ع) رخ داد ـیک کرامت الهی بود؛ آن چنانکه امام رضا(ع) بارها از حضرت جواد(ع) به عنوان مولودی پرخیرو برکت یاد می کرد. «ابو یحیای صنعانی» می گوید: روزی در محضر امام رضا – علیه السلام-، فرزندش ابو جعفر را که خردسال بود، آوردند. امام فرمود:«این مولودی است که برایشیعیان ما، با برکت تر از او زاده نشده است». دو تن از شیعیان به نام «ابن اسباط» و«عبّاد بن اسماعیل» هم می گویند: در محضر امام رضا – علیه السلام – بودیم که ابو جعفررا آوردند، عرض کردیم: این همان مولود پرخیر و برکت است؟ حضرت فرمود: «آری، این همانمولودی است که در اسلام بابرکت تر از او زاده نشده است». دلیل این خیر و برکت و کرامتخاصّ این بود که عصر امام رضا(ع) عصر ویژه ای بوده و تعیین جانشین و معرفی امام بعدی،با مشکلاتی روبرو شده بود که در عصر امامان قبلی، بی سابقه بود؛ زیرا از یک سو پس ازشهادت امام کاظم(ع) گروهی که به «واقفیه» معروف شدند، براساس انگیزه های مادی، امامتحضرت رضا(ع) را انکار کردند و از سوی دیگر امام رضا(ع) تا حدود چهل و هفت سالگی دارایفرزند نشده بود و چون احادیث رسیده از پیامبر حاکی بود که امامان دوازده نفرند که نهنفر آنان از نسل امام حسین(ع) خواهند بود، فقدان فرزند برای امام رضا(ع)، هم امامتخود آن حضرت، و هم تداوم امامت را زیر سؤال می برد و واقفیه این موضوع را دستاویز قرارداده امامت حضرت رضا(ع) را انکار می کردند. گواه این معنا، اعتراض «حسین بن قیاما واسطی»از سران «واقفیه» بود که طی نامه ای به امام رضا(ع) او را متهم به عقیمی کرد و نوشت:چگونه ممکن است امام باشی در صورتی که فرزندی نداری؟!  امام(ع) هم در پاسخ نوشت: “از کجا می دانیکه م دارای فرزندی نخواهم بود، سوگند به خدا بیش از چند روز نمی گذرد که خداوند پسریبه من عطا می کند که حق را از باطل جدا می کند”.

دوم. امامت حضرت(ع) در کودکی

اینکه امامت به قدرت الهی بهیک نوجوان هشت ساله که هنوز به سن بلوغ نرسیده است منتقل شد یک کرامت مهم بود؛ آن چنانکه پیش از این، نبوت به حضرت عیسی(ع) در نوزادی داده شده بود.

سوم. مناظرات علمی حضرت(ع)

مناظراتی که امام(ع) با دانشمندان فرقه ها و مذاهب مختلف دراین دوره دارد، بسیار مهم است. اینکه چگونه یک نوجوان می تواند در مناظرات و بحث هایمختلف اسلامی و فکری با دانشمندان آن زمان، آنان را مغلوب کند، هم کرامتی بزرگ و همعلامتی بر حقانیت امامت ایشان بود.

۴- شاگردان امام جواد(ع)

امام جواد(ع) با وجود کوتاهی دوران حیات و امامت، شاگردان بزرگیرا تربیت می کنند؛ امثال «حضرت عبدالعظیم حسنی»، «جناب علی بن مهزیار اهوازی»، «فضلبن شاذان نیشابوری»، «محمد بن سنان زاهری»، «ابونصر بزنطی کوفی» و «دعبل خزاعی» ازشاگردان آن حضرت هستند که نزد ایشان، رشد علمی یافته و تربیت شدند و یا از آن حضرت(ع)حدیث نقل کردند. روایان احادیث جواد الائمه(ع) تنها محدثان شیعه نبودند؛ بلکه علماءو دانشمندان اهل تسنن نیز معارف و حقایقى از اسلام را از آن حضرت نقل کرده‏اند. بهعنوان نمونه «خطیب بغدادى‏» احادیثى با سند خود ازآن حضرت نقل کرده است. همچنین «حافظعبدالعزیزبن اخضر جنابذى‏» در کتاب معالم العتره الطاهره و مؤلفانى مانند «ابو بکراحمدبن ثابت»، «ابواسحاق ثعلبى» و «محمدبن منده بن مهربذ» در کتب تاریخ و تفسیر خویشروایاتى از آن حضرت نقل کرده‏ اند.

۵- شهادت امام جواد(ع)

مأمون خلیفه عباسی که چون سایر خلفای بنی‌عباس از نفوذ باطنیامامان معصوم(ع) در بین مردم هراس داشت سعی کرد ابن الرضا(ع) را تحت مراقبت خاص خویشقرار دهد که یکی از حیله‌های وی برای اینکار ازدواج دخترش با امام بود. لذا دختر خویش«ام الفضل» را به ازدواج حضرت امام جواد(ع) درآورد تا مراقبی دائمی و از درون خانه،بر امام گمارده باشد. دلیل دیگری که مأمون دختر خود را به ازدواج امام در آورد کشاندنامام به سمت خود بود؛ چرا که تصور می کرد امام با این وصلت مجذوب مادیات و جاه و مقامشده، قداست وی خدشه دار و از راه اصلی منحرف، شیعیان متفرق شده و مأمون خود قوی میشود. مأمون همچنین می خواست با این وصلت علویان را از اعتراض و قیام بر ضد خود بازداشته، خود را دوستدار و علاقه مند به آنان نشان دهد. امام جواد(ع) نیر ـ که مانندبقیه امامان(ع) از آینده اطلاع داشت و هیچ کاری را بدون آگاهی انجام نمی داد ـ بخوبیاز دسیسه های مأمون آگاه بود و با علم به وصلت با دختر وی رضایت داد. یکی از دلایلپذیرش این وصلت از سوی امامان، حفظ شیعیان از دسیسه های کینه توزانه مأمون حفظ کند.لذا امام(ع) اگرچه تن به این ازدواج داد، اما شواهد تاریخی گواه این حقیقت است که مأموننتوانست به حیله‏ های از پیش تعیین شده خود دست یابد. امام جواد(ع) تا پایان خلافتمأمون در مدینه ساکن بود و پس از مرگ مأمون به دستور معتصم عباسی و در سال ۲۲۰ هجریقمری، به همراه همسرش(ام الفضل) به بغداد رفت. ایشان در ماه ذی القعده همان سال، مسمومو در آخر آن ماه به شهادت رسید.

مزار مطهّرو منوّر آن حضرت در کاظمین(بغداد) و در کنار قبر جد بزرگوارش «حضرت امام کاظم(ع)» هماکنون، قبله حاجات عابدان و عاشقان و پیروان اهل بیت(ع) از سراسر جهان است.

“سلامالله علیه یوم وُلد و یوم استشهد و یوم یُبعث حیّا”

۶- معرفی منابع امام جواد(ع)

درباره تاریخ اهل بیت عصمت و طهارت(ع) ـ عموماً ـ و امام جواد(ع)ـ خصوصاً ـ کتاب های فراوانی منتشر شده است که هم به صورت تشریحی و هم توصیفی در اینمورد بحث کرده است. مانند کتاب معجم ما کتب عن الرسول(ص) و اهل بیته(ع) اثر «عبدالجبارالرفاعی» که در واقع یک دایره المعارف بزرگ می باشد و در ۱۰ جلد چاپ شده است. کتابالذریعه الی تصانیف الشیعه از «مرحوم آغا بزرگ طهرانی» و سائر کتب رجالی و حدیثی وتاریخی بزرگان شیعه مانند «شیخ کلینی»، «شیخ مفید»، «شیخ صدوق»، «علامه برقی» و «شیخطوسی» هم انباشته است از آثار مختلف که اهل علم و نخبگان با آنها آشنا هستند.

*جهت اطلاع علاقه مندان منابع زیر را نیز می توان معرفی کرد:

الف) کتاب‌های عربی

۱-اعلام الهدایه؛ الإمام محمدبن علیّ “الجواد”علیهالسلام؛ لجنه التالیف فی المجمع العالمی لأهل البیت(ع)، قم المقدسه ۱۴۲۲ق، ۲۵۱ص.

۲-الإمام التاسع أبو جعفر محمد الجواد علیه السلام،الشیخ محمدحسن القبیسى العاملى، بیروت: ۱۴۰۳ه ـ ۱۹۸۳م ، ۱۱۷ص .

۳-الإمام الجواد علیه السلام، السید عبدالرزاقالموسوى المقرّم ، النجف الاشرف: المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۱ه، ۱۰۳ص.

۴-الإمام الجواد علیه السلام، لجنه التألیف فىمؤسسه البلاغ، طهران: مؤسسه البلاغ، ط ۲ ۱۴۰۹ه ۱۹۸۹م ، ۱۱۹ص.

۵-الإمام الجواد علیه السلام؛ قدوه و أسوه، السیدمحمدتقى المدرسى، طهران: رابطه الاخوه الاسلامیه ۱۳۶۳ش / ۱۹۸۴م، ۷۲ص.

۶-الإمام الجواد علیه السلام من المهد الى اللحد،السید محمدکاظم القزوینى، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۰۸ه.

۷-الإمام محمد بن على الجواد علیه السلام، عبدالزهراء عثمان محمد، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۰۸ه ۱۴۹ص۲۰ .

۸-الإمام المعجزه؛ محمد الجواد علیه السلام؛ سیرهو دراسه و تحلیل، کامل سلیمان ، بیروت: دار الکتاب اللبنانى .

۹-الحیاه السیاسیه للإمام الجواد علیه السلام؛نبذه یسیره؛ السید جعفر مرتضى العاملى، بیروت: الدار الاسلامیه، ۱۴۰۵ه ـ ۱۹۸۵م،۱۱۷ص.

۱۰-محمد الجواد علیه السلام، الإمام المعجزه(سیرهو دراسه و تحلیل)، کامل سلیمان، بیروت: الشرکه العالمیه ـ ۱۹۸۸م، ۳۶۰ص .

۱۱-مسند الإمام الجواد علیه السلام، الشیخ عزیزالله العطاردى. مشهد: الموتمر العالمى للإمام الرضا(ع) ، ۱۴۱۰ه، ۳۵۵ص .

۱۲-أبوجعفر؛ محمد الجواد علیه السلام…[تاسعأئمه أهل البیت الطاهر”صلوات الله علیهم اجمعین”،مولده و وفاته و مده عمرهو مدفنه فی اعیان الشیعه] السید محسن الأمین العاملی، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات،۱۴۰۳ه ـ ۱۹۸۳م .

ب) کتاب‌های فارسی

۱-پیشوایان هدایت؛ جواد الائمه، حضرت امام محمدتقی(ع)؛تألیف: گروه پژوهش مجمع جهانی اهل بیت(ع)؛ ترجمه: اداره ترجمه مجمع جهانی اهل بیت(ع)،قم: انتشارات مجمع جهانی اهل بیت(ع) وزیری، ۳۸۵ ص.

۲-امام جواد(ع)، گروه نویسندگان مؤسسه البلاغ،ترجمه: محمود شریفى، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى، ۱۳۶۸، جیبى، ۱۶۸ص؛

۳-امام محمدتقى(ع)، سید کاظم ارفع، تهران، مؤسسهانتشاراتى فیض کاشانى، ۱۳۷۰، رقعى، ۴۹ ص؛

۴-پیشواى نهم حضرت امام محمدتقى(ع)، گروه نویسندگان،چاپ مکرر، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۱، رقعى، ۵۶ ص؛

۵-تحلیلى از زندگانى و دوران امام محمدتقى(ع)،فضل الله صلواتى، اصفهان، انتشارات خرد، ۱۳۶۴، رقعى، ۶۱۰ص؛

۶-تحلیلى از زندگانى و زمان امام جواد(ع)، گروهنویسندگان، زیرنظر قوام الدین وشنوى قمى، قم، مؤسسه احیاء و نشر میراث اسلامى،۱۳۵۹، جیبى، ۱۳۸ص؛

۷-ذکر حالات حضرت امام محمدتقى(ع) و …، عباسفیض قمى(م۱۳۹۴ق)، قم، چاپ خانه قم، ۱۳۶۴ق، رقعى، ۳۲۰ص؛

۸-حضرت امام جواد(ع)، گروه کودکان و نوجوانانبنیاد بعثت، بازنویسى: مهدى رحیمى، چاپ دوم، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۴، رقعى، ۶۸ص؛

۹-حضرت امام محمدتقى(ع)، عبدالأمیر فولادزاده،تهران، انتشارات اعلمى، ۱۳۵۹، وزیرى، ۳۵ص؛

۱۰-حضرت امام محمدتقى(ع)، فضل الله کمپانى(م۱۴۱۴ق)،تهران، انتشارات مفید،۱۳۶۲؛

۱۱-حضرت امام محمدتقى(ع)، میر ابوالفتح دعوتى،قم، انتشارات شفق، بى تا، وزیرى، ۳۲ص؛

۱۳-زندگانى امام جواد(ع)، احمد صادقى اردستانى،قم، انتشارات نقش، ۱۳۷۶ش، رقعى، ۲۵۰ص؛

۱۴-زندگانى امام جواد(ع)، سیف الله یعقوبى قمشه‌اى،تهران، مسجد الغدیر، ۱۳۶۴، رقعى، ۱۲۴ص؛

۱۵-زندگانى امام محمدتقى(ع)، حسین عمادزاده(۱۴۱۰ق)،تهران، شرکت سهامى طبع کتاب، ۱۳۴۱ش۱۳۸۲/ق، وزیرى، ۳۳۴ص؛

۱۶-زندگانى امام محمدتقى(ع)؛ نهمین پیشواى معصوم،عبدالرحیم عقیقى بخشایشى، قم، انتشارات نسل جوان، ۱۳۵۷ش، جیبى، ۱۱۹ص؛

۱۷-زندگانى امام نهم حضرت امام جواد(ع)، هیئتتحریریه مؤسسه در راه حق، ساده‌نویسى، دفتر تحقیق و تألیف کتب درسى، چاپ سوم، تهران،سازمان نهضت سواد آموزى، ۱۳۷۵، رقعى، ۲۴ص؛

۱۸-زندگانى حضرت امام جواد(ع)، مرتضى مدرسى چهاردهى(۱۴۰۷ق)،چاپ پنجم، تهران، انتشارات موسوى، ۱۳۶۱، رقعى، ۲۵۲ص؛

۱۹-زندگانى سیاسى امام جواد(ع)، سید جعفر مرتضىعاملى، ترجمه: سید محمد حسینى، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ۱۳۶۷، رقعى،۱۴۴ص؛

۲۰-زندگى امام جواد(ع)، سید محمد حسینى شاهرودى،تهران، انتشارات فیض کاشانى، ۱۳۷۵، وزیرى، ۲۲۴ ص؛

۲۱-نگاهى بر زندگى امام جواد(ع)، محمد محمدى اشتهاردى،تهران، نشر مطهر، ۱۴۱۶/ق، رقعى، ۱۴۴ص؛ ۲۲٫ نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد(ع)، سیدعبدالرزاق موسوى مقرّم(۱۳۹۱ق)، ترجمه: پرویز لولاور، مشهد، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى،۱۳۷۱ ش، وزیرى، ۱۷۷ص.

۲۲-امام جواد(ع)، امید امیدار، قم، انتشارات شفق،۱۳۵۵، جیبى، ۳۲ ص.