گعده «راه‌نما» به همت دبیرخانه جشنواره مردمی فیلم عمار، با نقد و بررسی مستند «منطقه آزاد» به کارگردانی بلال الفت و تهیه‌کنندگی محمدتقی رحمتی، با حضور نعمت الله سعیدی، نویسنده و منتقد سینما و سید رسول منفرد، مجری و کارشناس در حسینیه هنر تهران برگزار شد.
* آغاز کار؛ اقتصاد مقاومتی
محمدتقی رحمتی تهیه‌کننده مستند، در خصوص نحوه شروع کار اظهار داشت: وقتی ایده‌ی اقتصاد مقاومتی توسط مقام معظم رهبری مطرح شد ما به این دیدگاه رسیدیم ابتدا باید شاخصه‌ها و عواملی که شرایط را آسیب‌پذیر می‌کنند شناسایی کنیم تا کشور را نسبت به آن‌ها مقاوم سازیم و در این بین یکی از مشکلات اصلی اقتصاد، قاچاق و یکی از محل‌هایی که در آن قاچاق انجام می‌شد مناطق آزاد بود.
نعمت‌الله سعیدی نویسنده و منتقد سینما در نقد این مستند گفت: از مسائل و مشکلات ما در مناطق حاشیه‌ای و مناطق محروم، محرومیت رسانه‌ای است و وقتی رسانه‌ها به این مناطق محروم می‌روند که مشکلات مردم را به تصویر بکشند به گونه‌ای به نظر می‌رسد که شاهد و مخاطبشان پایتخت است و می‌گوید تهران ما را ببین اما مخاطب اول مستند منطقه آزاد مردم مهران هستند و این از ویژگی‌های مثبت مستند مذکور است.
وی اظهار داشت: فیلم می‌خواهد بگوید «مناطق آزاد در کشورهای دیگر به نفع عامه مردم است اما در ایران به دلیل موانع و مشکلاتی که وجود دارد این اتفاق نیفتاده است»اما در واقع اینگونه نیست.
* بن‌بست اقتصاد و تأسیس مناطق آزاد هفت‌گانه
در ادامه بلال الفت در پاسخ گفت: در ایران برای اینکه اقتصاد نجات پیدا کند مناطق آزاد هفت‌گانه‌ای تشکیل دادند و قرار بود مناطق آزاد برای آن منطقه و شهر و همچنین برای کل کشور عوایدی داشته باشند اما اکنون حدود ۲۷ سال می‌گذرد و این اتفاق نیفتاده است.
کارگردان مستند دلیل ناموفق بودن مناطق آزاد در ایران را ضعف در آماده‌سازی زیرساخت‌ها دانست و افزود: نکته بعدی آماده‌سازی زیرساخت‌هاست و تا زمانی که زیرساخت‌هایی مانند آب، برق، جاده، فرودگاه و … مهیا نباشند، سرمایه‌گذار رغبتی به سرمایه‌گذاری در این مناطق نخواهد داشت.
الفت افزود: آقای اسدی، نقش اول مستند، می‌گوید اگر منطقه آزاد طبق تعریف بین‌المللی تشکیل شود به نفع ایران و ایلام خواهد بود و می بایست ابتدا از نماینده مجلس بخواهیم زیرساخت‌ها ایجاد و سپس منطقه آزاد تشکیل شود.
سعیدی، منتقد سینما با وارد دانستن ایراداتی به اصل وجود مناطق آزاد گفت: انتقاد من دقیقاً به همین بخش قضیه است. به‌عنوان‌مثال زمانی می‌گویند خوردن شراب حرام است ولی زمانی ایراد می‌گیرند شراب را بد می‌خوری و بحث استکان و مزه آن است. در این فیلم نیز همین مشکل را داریم که اصل قضیه مشکل دارد ولی فیلم به بررسی مشکلات آن می‌پردازد.
* آیا می‌خواهیم چین و دبی شویم؟
وی افزود: اصولاً ماجرای مناطق آزاد از تقابل دو نگاه اقتصاد مقاومتی و اقتصاد سرمایه‌داری برمی‌خیزد و اقتصادی مانند چین و آمریکا الگوی آن می‌شوند و می‌گوید که چه کنیم تا چین بشویم؟ آیا ما خواسته‌ایم که چین و دبی بشویم؟ امروزه در قطب سرمایه‌داری جهان که برای ما الگو شده و آرزو داریم به سمت آن برویم اصل دعوا بر سر تعرفه‌هاست و در این مناسبات این حماقت است که اکنون بگوییم تعرفه‌ها مزاحم است و باید آن را برداریم.
سعیدی افزود: این نگاه می‌گوید ما همه مشکلات سرمایه‌گذار اعم از فرهنگی و … را حل کرده‌ایم و حال یک مشکل دولتی باقی مانده است و باید دولت در خدمت سرمایه‌گذار باشد و امکانات بدهد و تعرفه نگیرد و وقتی اعلام مناطق آزاد می‌کنند، بودجه کلانی برای آن می‌برند که می‌خواهند به‌عنوان‌مثال انبار بسازند و پس از گران شدن زمین سرمایه‌گذاری که در صد هکتار زمین انبار ساخته است از کسی که هزار هکتار زمین دارد صد برابر سود می‌کند. این نیست که مناطق آزاد چون خوب اجرانشده، مفید نبوده و دچار مشکلاتی شده است و برعکس اگر خوب اجرا می‌شد مانند چین مشکلات بیشتری برای مردم عادی ایجاد می‌کرد.
الفت در پاسخ گفت: صحبت شما هم درست و هم اشتباه است. زیرا وقتی دولت در منطقه آزاد فرودگاه و جاده و … تأسیس کند به نفع مردم منطقه نیز خواهد بود. به‌عنوان‌مثال در چین دولت از صادرکننده مالیات می‌گیرد و بخشی از این مالیات صرف مردم منطقه و مابقی صرف کل کشور می‌شود و این به نفع کل مردم کشور است.
* تأسیس مناطق آزاد برابر با باج دادن به سرمایه‌داران
سعیدی افزود: سرمایه‌دار به کسب سود و منفعت خود فکر می‌کند. وقتی می‌گوییم دولت باید مشکلات مناطق آزاد را رفع کند یعنی دولت باید به سرمایه‌دار بیشتر باج بدهد. در نگاه دینی به سرمایه خمس تعلق می‌گیرد و مشکلاتی دارد و اگر سرمایه راکد بماند، متضرر می‌شویم و مجبور هستیم که وارد کار کنیم و طبق دیدگاه اسلامی، مناطق آزاد باید در اختیار تولیدکنندگان باشد.
سعیدی با اشاره به آیه‌ای از قرآن کریم اظهار داشت: وقتی آرمان‌ها و افکار فرد مقدم بر خودش است او می‌شود مصداق آیه «انّی جاعل فی الارض خلیفة» اما به‌محض اینکه شخصیت فرد بر آرمان‌هایش غالب شود، نگاه اومانیستی خواهد بود و من فکر می‌کنم در این فیلم یک نگاه اومانیستی و شخصیت‌محور وجود دارد که به‌جای اینکه افکار و آرمان‌های آقای اسدی موضوعیت داشته باشد، خود شخص او موضوعیت دارد.
بلال الفت ویژگی مطرح‌شده در مورد مستند را از محاسن آن دانست و گفت: مخاطب باید لذت نگاه کردن را درک کند و کارگردان مجبور هست فیلم را به نحوی بسازد که مخاطب بدون خستگی تا انتهای فیلم پیش برود. برای رسیدن به این هدف ابتدا باید سوژه را تعریف کرد تا سؤالاتی در ذهن مخاطب ایجاد شود. مثلاً چرا آقای اسدی این فعالیت‌ها را انجام می‌دهد؟ یا چرا نتوانسته مردم و نزدیکانش را با خود همراه کند؟ بنابراین همانند محتوا، فرم نیز بخش مهمی از کار است.
* منطقه آزاد، مستندی مستند است
سید رسول منفرد، مجری کارشناس برنامه نیز در این بخش به بیان محاسن و معایبی از مستند پرداخت و افزود: این مستند برخلاف بسیاری از مستندها خیلی روراست به مخاطب می‌گوید من در مورد موضوع مناطق آزاد نظری دارم و مخاطب را همراه خود دنبال این موضوع می‌برد. در واقع نظر خود را به مخاطب ارائه می‌کند و تصمیم‌گیری را به عهده مخاطب می‌گذارد و حسن دیگر این مستند این است که درروند آن سند ارائه می‌دهد و با افراد مختلف صحبت می‌کند.
در ادامه سعیدی گفت: با کاری که در این مستند انجام‌شده و وارد میدان شده و با موضوع درگیر شده است، این فرصت پیش‌آمده که نه‌تنها ایرادات مستند دیده شود بلکه به ایرادات نگاه‌های کلان موضوع مناطق آزاد نیز پرداخته شود. و به اعتبار همین امر می‌گوییم هنرمند جلوتر از متفکر است.
وی همچنین افزود: مناطق آزاد باید بر اساس برداشتن موانع تولید تأسیس شوند نه واردات و صادرات. وقتی تولیدی شکل نگیرد و سرمایه صرف ساخت زیرساخت‌هایی همانند هتل و انبار شود، به این معنی است که اینجا برای واردات و فروش نفت ساخته‌شده است و این اشتباه است.
سعیدی در ادامه با اشاره به خوش‌ساخت بودن مستند گفت: این نکته جالبی است که زمان ذهنی فیلم از زمان فیزیکی آن کمتر است و مخاطب در پایان فیلم احساس می‌کند، زمان کمی را صرف دیدن فیلم کرده است و تمام این انتقاداتی که اینجا مطرح می‌کنیم به این فیلم نیست و حتی می‌توان گفت این فیلم کمک کرده است که نوک پیکان انتقاد تیزتر و تقویت شود نوک پیکان انتقاد ما به ظرفیت‌های دانشگاهی و نگاه کلانی که به این مسئله داریم بازمی‌گردد.
