مدیر کل دفتر مخاطرات و مهندسی سازمان هواشناسی: نتایج آخرین تحقیقات صورت گرفته روی ذرات هوا نشان می‌دهد با تنفس در هوای تهران ذره جدیدی از جنس شیشه وارد ریه و خون شهروندان می‌شود.
نتايج آخرين تحقيقات و آناليز شيميايي در آزمايشگاه‌ها و ایستگاه‌های پایش آلودگی هوا خبر از وجود تركيبات جديد و خطرناك در هواي تهران مي‌دهد و این یعنی وارد شدن آلودگی هوای تهران به یک مرحله جدید.
وجود ذرات شيشه (سیليس) از مهمترين این ترکیبات جدید است كه تاثيراتي به مراتب جدی‌تر از منواكسيد كربن، گوگرد و سرب بر سلامت شهروندان و محيط زيست دارد. در این گزارش به بررسي منابع اين ذرات جديد و جغرافياي آنها پرداخته ایم.
نفوذ نانو ذره آلاينده به خون
فعل و انفعالات در کنار عوامل انسان‌آورد، پای ذراتی به مراتب خطرناک‌تر و کوچکتر را به ترکیب هوای تهران باز كرده است. «رضا شهبازی» مدیرکل دفتر مخاطرات و مهندسی سازمان هواشناسی کشور با تایید این موضوع دراین‌باره می‌گوید: «تغییر اقلیم هم در جهت مثبت مانند افزایش روزهای پاک امسال که ناشی از وزش بادهای محلی در تهران است، حرکت می‌کند، هم در جهت منفی که می‌توان برایش افزایش دمای سالیانه کره‌زمین را مثال زد، اما آنچه حایز اهمیت است، این فعل و انفعالات در کنار عوامل انسان‌آورد آلودگی هوا مانند تولید گازهای خطرناک و ساخت‌وسازهای غیراصولی، پای ذراتی به مراتب خطرناک‌تر و کوچکتر را به ترکیب هوای تهران وارد کرده است. ذراتی با نام «سیلیکا» که با توجه به نانو ذرات بودن مستقیما وارد خون انسان می‌شوند.»
با وجود كشف اين آلاينده جديد در هوا تحقيقات محققان و كارشناسان همچنان ادامه دارد. شهبازی دراين‌باره مي‌گويد: «تا قبل از سال ١٣٩٢ عمده‌ترین ذرات موجود در هوا، کربن (دوده) ناشی از سوخت خودروهای سنگین گازوییلی در اندازه‌های ١٠ تا ٢٠ میکرون، رس و کانی رس ناشی از سیمان استفاده شده در فعالیت‌های عمرانی و ساخت‌وسازهای شهری در اندازه کمتر از ١٠ میکرون و گردوغبار پراکنده بوده است، اما درست بعد از این سال نتایج آخرین تحقیقات صورت گرفته روی ذرات هوا حاکی از آن است که با تنفس در هوای تهران ذره جدیدی از جنس شیشه وارد ریه و خون شهروندان می‌شود. این ذرات ازجمله آلودگی‌های طبیعی به شمار می‌آیند، اما ترکیب مشابه شیشه‌های نشکن و بلورجات را دارند.
کمی بعد، سال ١٣٩٣ روش منشأیابی با نام «اثر انگشتی» اجرا شد، تا منابع ورودی این ذرات خطرناک به هوای تهران مشخص شود، جهت ورود این آلاینده‌ها از غرب و جنوب‌غربی تهران شناسایی شده است. با اين حال، نتایج نهایی تاکنون حاصل نشده، اما افزایش روزافزون آمار مرگ‌ومیر مرتبط با آلودگی هوا و شیوع گسترده سرطان‌ها در میان تهران‌نشینان مشخص است.»
…و هوا آلوده شد
آغاز داستان آلودگي هواي تهران و اجراي سنت‌هايي مانند تعطيلات مرتبط به آن به حدود دهه ٧٠ بازمي‌گردد. درست از زمانی که مهاجرت به تهران گسترش يافت و شهروندان شاهد وارونگي هوا، غلظت و آلایندگی اوزون، افزایش گردوغبار، تغيير مسير بادها، واکنش شیمیایی حاصل از ترکیب نور خورشید با آلودگی کارخانه‌ها و افزايش کارگاه‌های صنعتی و نیروگاه‌ها شدند.
علاوه بر اينها افزایش استفاده از خودرو به‌ویژه خودروهای فرسوده و غیراستاندارد، گازهای متصاعد از آتشفشان‌ها، منابع آلاینده گیاهی و حیوانی حاصل از تخمیر و فساد آنها و بسیاری از فعل و انفعالات خارج از جو زمین هم شدت گرفتند. به همین منظور، در دهه٧٠ نخستین نشست مشترک پزشکان، کارشناسان سازمان هواشناسی، مسئولان شهری، اساتید حوزه محیط‌زیست و شهرسازی برگزار شد و زنگ هشدار این بحران ملی به صدا درآمد.
چند ماه پس از برگزاري نخستین نشست، طرح پژوهش منشأیابی آلاینده‌های هوای تهران شروع شد. نتیجه این پژوهش، خبر از وجود ذرات اکسیدهای نیتروژن، منواکسیدکربن و هیدروکربن‌های سوخته‌نشده در هوا می‌داد. سال‌های بعد از آن ذرات لاستیک و آزبست (نوعی پنبه کوهی که شامل منیزیم و آهن) و لنت ترمزها به ترکیب آلودگی هوا اضافه شد. منشأ غالب این ذرات از ٨هزار واحد صنعتی حاشیه پایتخت بود.
با استناد به این پژوهش، تهرانی‌ها ٦٠درصد بیشتر از ساکنان کلانشهرهای دیگر در معرض خطرات ناشی از آلاینده‌های سمی و اسیدی بودند. هشداری که طرح‌ها و لایحه‌های مختلفی را روانه شورای اسلامي شهر و مجلس کرد، تا از غلظت ذرات آلوده در اتمسفر بکاهد و بگذارد تهرانی‌ها راحت‌تر نفس بکشند.
پس از آن، استانداردسازی خودروهای داخلی، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، توسعه حمل‌ونقل عمومی، بهبود کیفیت سوخت، معاینه فنی خودروها، گسترش فضای سبز معابر و مدیریت ترافیک و آموزش همگانی اقداماتي بودند که با توجه به برنامه جامع مبارزه با آلودگی هوا با همکاری وزارت صنایع، وزارت نفت، سازمان حفاظت محیط‌زیست، شهرداری تهران و پلیس راهنمایی و رانندگی به اجرا درآمد. سال‌ها فراز و فرود، اجرای برنامه‌هایی از این دست ادامه پیدا کرد و خشکسالی و طوفان‌های گرد و غبار با منشاهای داخلی و خارجی هم بر آلودگی هوا افزود و به آرامی شرایط تغییر اقلیم نيز فراهم شد.
سبزي، ميوه و آب بخوريد
«امیر شهاب مظفری» فوق تخصص بیماری‌های ریوی و دستگاه تنفسی است. او انتخاب یک استایل غذایی مناسب را بهترین گزینه برای کاهش عوارض آلودگی هوای تهران بر روی افراد می‌داند: «یکی از پرسش‌هایی که این روزها بسیار با آن مواجه هستیم، این است که چرا شیوع بیماری‌هایی مانند سرطان نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته است؟ حتی در افرادی که با توجه به سبک زندگی سلامت محوری که پیش گرفته‌اند، درگیری با این گونه بیماری‌ها مشاهده می‌شود.
یکی از دلایلی که می‌توان برای شیوع افسارگسیخته سرطان در جامعه مطرح کرد تغییر اندازه ذرات آلاینده هوای شهر از میکرون به نانو است. این ذرات هر چه کوچکتر می‌شوند با سهولت بیشتری از طریق سیستم تنفسی به خون افراد راه مي‌يابند. ورود به خون نيز در کوتاه مدت می‌تواند آثار جبران ناپذیری بر سلامت شهروندان بگذارد. عوارضی که موجب کاهش میزان مواد مغذی بدن، کاهش میزان اکسیژن خون، ایجاد حساسیت‌های حاد و مزمن، ایجاد عفونت، غلظت خون و پوکی استخوان و فعال کردن سلول‌های سرطانی می‌شود.»
او درباره راهكار مناسب در اين زمينه مي‌افزايد: «بنابراین ورزش کردن به‌طور مداوم، استفاده از انواع سبزی و میوه‌ها، خوردن روزانه شیر و لبنیات، موادغذایی حاوی آنتی اکسیدان، شست‌وشوی هفتگی بینی و گلو با سرم‌های نمکی و در کنار همه اینها خوردن منظم آب به‌عنوان تنظیم‌کننده میزان اکسیژن خون می‌تواند تا حدود قابل توجهی از عوارض آلودگی هوا بکاهد.»
ناهید خدا کرمی، عضو کمیسیون سلامت و محیط‌زیست و خدمات شهری: برای رفع آلودگی عزم ملی حرف اول را می‌زند
رفع مشكل آلودگی هوای تهران که معضلی چند وجهی به شمار می‌آید، از اولویت‌های شهرداری است. اولویتی که تاکنون با اجرای طرح‌ها و برنامه‌هایی مانند گسترش وسایل حمل‌ونقل عمومی، الزام افزایش استانداردها در صنعت خودروسازی، سوخت و صنوف آلاینده حاشیه شهر، گسترش فضای سبز در کنار جلوگیری از نابودی سرانه سبز موجود با قوانینی مانند لغو مصوبه برج باغات، سختگیری در صدور معاینه فنی و معاینه فنی برتر، گسترش محدوده طرح ترافیک مورد توجه قرار گرفته است. اين ميان اجرای طرح ترافیک جدید از‌سال آینده، راه‌اندازی استارت آپ‌های مرتبط با احیای محیط‌زیست و برگزاری کارگاه‌های آموزشی متنوع در مراکز فرهنگی و نهادهای دولتی از ديگر طرح و برنامه‌هاي اين حوزه است.
در كنار اينها موضوع انتقال صنوف آلاینده به شهرک‌های صنعتی نيز یکی دیگر از اقداماتی است که در جلسات شورای اسلامي شهر تهران مطرح می‌شود تا ضمن جذب مشارکت اتحادیه صنوف مختلف به سرانجام برسد. با این حال رفع معضل آلودگی هوا که سلامت و جان بسیاری از شهروندان را به خطر انداخته، نیاز به عزم ملی است. در كنار آن افزایش استفاده از ناوگان حمل‌ونقل عمومی و پیوست طرح سلامت محیط‌زیست در اجرای طرح‌های عمرانی و ساخت‌وسازهای شهری نيز می‌تواند قدم بزرگ و تاثیرگذار شهروندان در اين راه باشد.
آلودگی هوا به روایت آمار
٤٧ ایستگاه سنجش آلودگی هوا در مناطق مختلف تهران نصب شده است.
٢٣٥٦ نفر در‌سال به دلیل آلودگی هوا در تهران جان خود را از دست می‌دهند.
٧٠درصد آلودگی هوای پايتخت منابع متحرک مانند خودروها هستند.
٤٦درصد آلودگی هوای شهر ناشی از منابع طبیعی مانند گرد و غبار است.
٦٧درصد آلودگی هوای تهران منابع متحرک به موتورسیکلت‌ها هستند.
٧درصد آلودگی هوای تهران متعلق به گازهای متصاعد شده از قله آتشفشانی دماوند است.
٢٦درصد آلودگی هوای شهر نيز با منابع گیاهی و حیوانی موجود در شهر ارتباط دارد.
سیلیس و سلامت همه آدم‌ها
آنچه تا امروز درباره ذرات شیشه با آن روبه‌رو بوده‌ایم، هشدارهایی درباره غلظت این ذرات در صنایع و معادن و خطر آن برای کارگران بوده است. اما اشاره به سیلیس به‌عنوان یکی از ذرات آلاینده آن‌جا اهمیت پیدا می‌کند که ابعاد وسیع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فنی را در برمی‌گیرد. سیلیس ماده‌ای معدنی است که در طبیعت به فراوانی و به اشکال گوناگون پیدا می‌شود و خطرزایی فرم بلوری آن با آلفا کوارتز (سیلیس آزاد) بیشتر از بقیه است. تحقیقات سال‌های اخیر نشان می‌دهد تماس با گردوغبارهای حاوی سیلیس آزاد باعث آسیب‌های ریوی و درنهایت منجر به سیلیکوزیس و مرگ می‌شود.
یافته‌های جدید پژوهشگران طی ۱۰سال اخیر نشان می‌دهد ذرات گردوغبار هوا، بیش از آنچه تصور می‌شد، برای سلامتی عمومی خطرناک است. آخرین پژوهش‌های دانشگاه نیویورک نشان می‌دهد تماس طولانی با ذرات ریز گردوغبار فاکتوری مهم در مرگ‌ومیر در اثر سرطان ریه و بیماری‌های قلبی است. استنشاق هوای آلوده به ذرات معلق و گردوغبار باعث نفوذ این هوا به کیسه‌های هوایی شده، بی‌نظمی ضربان قلب (آریتمی) حملات قلبی و مشکلات تنفسی، سردردهای شدید و مزمن، حساسیت‌های شدید، ضعف در بینایی و بیماری‌های پوستی ایجاد می‌کند.
بر اساس مقاله «بررسی اثرات زیست محیطی ذرات معلق و گردوغبار(ایروسل‌ها) موجود در هوا» که در چهاردهمین کنفرانس ژئوفیزیک ایران منتشر شده است، نمونه‌برداری و بررسی ترکیب فیزیکی و تجزیه شیمیایی گردوغبارهای اخیر نشان می‌دهد این گردوغبارها صرفا متشکل از دانه‌های خاک، شن و ماسه و ذرات نمک نیستند، بلکه ترکیب پیچیده‌ای از عناصر شیمیایی هستند. عناصری از فلزات قلیایی خاکی، سیلیس، کربن، کلسیم، پتاسیم و برخی دیگر از عناصر آلی مشاهده می‌شود که تمامی این عناصر می‌توانند اثرات سوئی بر مجاری تنفسی و ریه‌ها داشته باشند.
در گزارشی قدیمی در سایت IRMدر بخشی با عنوان «سیلیس قاتل» نوشته شده است: «سیلیس سرطان‌زا شناخته شده است. شایع‌ترین بیماری ناشی از در معرض قرارگرفتن بیش‌ازحد این عنصر، سیلیکوزیس است. این بیماری به بافت ریه آسیب می‌رساند، نفس کشیدن را سخت می‌کند و مانع بیرون کشیدن اکسیژن در هوا می‌شود. در اثر مبارزه ناموفق بدن برای از بین بردن ذرات سیلیس، زخم پدید می‌آید و این درنهایت به بیماری‌های دیگر و سرانجام مرگ می‌انجامد.»
بر اساس برآورد وزارت کار ایالات متحده (DOL) هر سال ٣٠٠ نفر به دلیل بیماری‌های مرتبط با سیلیس جان خود را از دست می‌دهند و این‌طور که در این گزارش آمده، در آمریکا که از ١٦سال گذشته افزایش سیلیس را به‌عنوان یکی از مشکلات محیط‌زیستی شناخته، از سال ٢٠٠٤ بعضی شرکت‌های بیمه به فعالیت‌های استانداردسازی برای حذف سیلیس پیوسته‌اند.
در مقاله دیگری با عنوان «ارزیابی ریسک سلامت انسان در مواجهه با ذرات معلق سیلیس در صنعت شیشهسازی» که در دومین کنفرانس برنامه‌ریزی و مدیریت محیط‌زیست منتشر شده، آمده است: «در میان سایر عوامل زیان‌آور که در صنایع و معادن موجود است، گردوغبار سیلیس معمولا بسیار بحث‌برانگیز بوده و عوارض وخیم‌تر و غیرقابل درمان دارد که باید توجه خاصی برای پیشگیری از بروز عوارض ناشی از آن و همچنین ارزیابی و کنترل آن در محیط‌های کاری صورت پذیرد.» نتایج این پژوهش که نمونه‌هایی در یکی از کارخانه‌های شیشهسازی شهر تهران در ٦سال متوالی از سال ١٣٨٤ تا ١٣٨٩ را بررسی کرده، نشان می‌دهد سیلیس ماده‌ای خطرزا و غیرسرطانی است و باید راهکارهای کنترلی را در مقابل آن به کار گرفت.
