اکسپو یا نمایشگاه جهانی، مجموعه نمایشگاه‌هایی است که هر چند سال یکبار در یکی از کشورهای مختلف جهان برگزار می‌شود و هر کشوری، دستاوردهای گوناگونش را در گذشته، حال و آینده به نمایش می‌گذارد. این نمایشگاه، فرصتی طلایی برای عرضه دستاورها در جهت جذب سرمایه و مراودات بین‌المللی برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی کشورها به ویژه شهرهای میزبان است.
ریشه برگزاری نمایشگاه‌های جهانی به سال ۱۷۹۱ میلادی در پراگ برمی‌گردد. اما ریشه حقیقی اکسپو را باید در سنت فرانسوی‌ها در برگزاری نمایشگاه‌های ملی دانست. در سال ۱۸۵۱ میلادی نخستین نمایشگاه جهانی به معنای امروزین آن در بریتانیا و تحت عنوان «نمایشگاه بزرگ آثار صنعتی همه ملل»، مابین ماه‌های مِی تا اُکتبر در کاخ بلورین واقع در هایدپارک لندن برگزار شد. فرانسه با برگزاری پنج نمایشگاه طی سال‌های ۱۸۵۰ تا ۱۹۰۰ میلادی، نقشی اساسی در تثبیت جایگاه این رویداد داشت و این نمایشگاه‌ها را به عنوان مهم‌ترین رویدادهای تبادل فرهنگی، سیاسی و اقتصادی مطرح کرد.
در اوایل قرن بیستم، پیشنهاد ایجاد یک چارچوب سازمانی مشترک برای هماهنگی در برگزاری این نمایشگاه‌ها توسط آلمان ارائه شد. سرانجام این پیشنهاد در سال ۱۹۲۸ میلادی در پاریس مورد موافقت قرار گرفت و کنوانسیون مربوط به نمایشگاه های بین‌المللی توسط ۳۱ کشور امضاء شد. نهاد اجرایی این کنوانسیون نیز تحت عنوان دفتر بین‌المللی نمایشگاه‌ها در پاریس تاسیس شد. امروزه ۱۷۰ کشور عضو این دفتر هستند.
نمایشگاه جهانی از حیث ماهیت، سه دوره متفاوت را طی کرده است. دوره اول تحت عنوان عصر صنعتی شناخته می‌شود و شامل نمایشگاهای برگزار شده مابین سال‌های ۱۸۵۱ تا ۱۹۳۸ میلادی می‌شود. نمایشگاه‌های برگزار شده در این دوره، تا حد زیادی بر تجارت متمرکز بود و پیشرفت‌ها و اختراعات فناوری را به نمایش می‌گذاشت و در حقیقت، عرصهِ عرضه‌ی علم و فناوری روز دنیا بود. دور دوم تحت عنوان تبادل فرهنگی شناخته می‌شود و شامل نمایشگاهای برگزار شده مابین سال‌های ۱۹۳۹ تا ۱۹۸۷ میلادی می‌شود.
در نمایشگاه‌های این دوره، رویکرد دیگری اتخاذ شد که کمتر بر فناوری متمرکز بود و بیشتر پیش‌زمینه‌های فرهنگی و توسعه اجتماعی را هدف قرار داد. به عنوان مثال، موضوعات نمایشگاه‌های این دوره «ساختن دنیای فردا»، «انسان و جهان او»، «انسان مدرن و محیط زیست» و «جشنواده صلح»بود. دوره سوم تحت عنوان برندسازی ملت‌ها شناخته می‌شود که از سال ۱۹۸۸ میلادی به بعد مدنظر شرکت‌کنندگان این نمایشگاه بوده است. در این دوره کشورها شروع به استفاده از نمایشگاه‌ها به عنوان بستری برای بهبود تصویر ملی خود از طریق ارائه دستاوردهای خود کردند.
علاوه بر ادواری که ذکر آن رفت، برخی فرازهای تاریخی در روند این نمایشگاه‌های جهانی، تاثیرگذار و جریان‌ساز بوده است. از دهه ۷۰ میلادی با نگرانی روزافزون سازمان‌های بین‌المللی از نابرابری اجتماعی، اقتصادی و البته آگاهی‌های نوین زیست‌محیطی، عیان شد که دیگر نمایش صرف پیشرفت صنعتی کافی نیست و نمایشگاه‌های جهانی باید به یک بستر منحصر به فرد برای آموزش و توسعه تبدیل شوند.
بر همین اساس پس از تعیین آموزش به عنوان هدف اصلی نمایشگاه جهانی در سال ۱۹۷۲ میلادی و در امتداد این تصمیم، دفتر بین‌المللی نمایشگاه‌ها در سال ۱۹۹۴ میلادی قطعنامه ای صادر کرد که اقرار می‌دارد نمایشگاه‌های جهانی که حالا به عنوان اکسپو شناخته می‌شدند باید مشکلات اساسی زمان ما را مدنظر قرار دهند و مسئولیت چالش حفاظت از محیط زیست را بر عهده گیرند.
از همین زمان است که اکسپوها، توسعه پایدار را هدف اصلی خود قرار دادند. اوج این توجه در اکسپو هانوفر در سال ۲۰۰۰ میلادی بود که تحت عنوان «انسان، طبیعت و فناوری» برگزار شد و سرآغازی برای تمرکز همه نمایشگاه‌های پس از آن شد تا چالش‌های جهانی را از دریچه توسعه پایدار مورد توجه قرار دهند.
در مجموع نمایشگاه جهانی یا همان اکسپو، امروزه در اوج توجهات بین‌المللی قرار گرفته است و پس از رویدادهایی مانند جام جهانی فوتبال و المپیک و در کنار این دو رویداد، از مهم‌ترین و بزرگترین گردهمایی‌های جهان است. به طور مثال اکسپو ۲۰۱۰ در شهر شانگهای چین با ۷۳ میلیون بازدیدکننده در صدر پرمخاطب‌ترین نمایشگاه‌های جهانی است.
به طور کلی در حال حاضر اکسپو در چهار سطح برگزار می‌گردد. بالاترین سطح آن اکسپو جهانی است که اولین نوع از این نمایشگاه‌ها در سال ۱۸۵۱ میلادی و آخرین مورد آن تحت عنوان اکسپو دوبی در حال برگزاری است و هر پنج سال یک بار و در حداکثر شش ماه برگزار می‌گردد.
در سطح بعدی، اکسپو تخصصی قرار دارد که اولین نوع از این نمایشگاه‌ها در سال ۱۹۳۶ میلادی و آخرین مورد آن اکسپو ۲۰۱۷ و در آستانه قزاقستان برگزار شد. این نوع از اکسپوها مابین اکسپوهای جهانی و در حداکثر سه ماه برگزار می‌گردد. تفاوت بین این دو نوع اکسپو علاوه بر مدت زمان برگزاری در موضوعات مورد توجه می‌باشد چرا که موضوعات اکسپو تخصصی، محدود و مختص به زمینه‌های خاص است.
سومین نوع از اکسپوها، اکسپو باغبانی است که از سال ۱۹۶۰ میلادی برگزار می‌گردد. این اکسپو در جهت تقویت همکاری و به اشتراک‌گذاری دانش باغبانی بین کشورها، تولیدکنندگان باغبانی و صنایع کشاورزی با پرداختن به مسائل اساسیِ سبک زندگی سالم، اقتصاد سبز، زندگی پایدار، آموزش و نوآوری است. این اکسپو در حداکثر ۶ ماه برگزار می‌گردد.
در نهایت نمایشگاه سه‌سالانه هنرهای تزئینی و معماری مدرن میلان قرار دارد که به سه‌سالانه میلان معروف است که از سال ۱۹۳۳ میلادی به طور پیوسته در شهر میلان برگزار می‌شود و به معماری، طراحی و هنرهای دستی اختصاص دارد. این نمایشگاه در حداکثر شش ماه برگزار می‌گردد.
اما اکسپو ۲۰۲۰ دوبی که به علت فراگیری کرونا در سال ۲۰۲۱ میلادی در حال برگزاری است از جهاتی دارای اهمیتی بنیادین در طول تاریخ این نمایشگاه‌های جهانی است. از منظر بین‌المللی با توجه به اینکه این نمایشگاه دارای وصف جهانی است باید دربرگیرنده همه کشورهای جهان باشد اما فارغ از نمایشگاه سه‌سالانه میلان که پیوسته در شهر میلان برگزار می‌شود، اکسپوهای اختصاصی و باغبانی هم تا اواخر قرن بیستم به جز در کشورهای اروپایی، آمریکای شمالی و سایر کشورهای توسعه‌یافته برگزار نشده بود. هر چند با توجه به توسعه اقتصادی شرق آسیا (فارغ از ژاپن)، کم‌کم پای این نمایشگاه‌ها در کشورهای شرق آسیا نظیر چین، کره جنوبی و تایلند باز شد و این کشورها موفق به کسب میزبانی رویدادهای نظیر اکسپو جهانی، اختصاصی و باغبانی شدند.
اما نقطه عطف این جهانی کردن برگزاری اکسپو در میزبانی امارات متحده عربی برای اکسپو جهانی ۲۰۲۰ بود. چرا که هنوز هیچ کشوری در منطقه غرب آسیا میزبان اکسپو جهانی نبوده است و به درستی این انتخاب، گام بسیار بلندی در جهت جهانشمول کردن این نمایشگاه بود. نکته قابل ذکر این است که کشورهای غرب آسیا در اکسپو باغبانی موفق به کسب میزبانی در سال‌های ۲۰۱۶ میلادی در آنتالیا ترکیه شده بودند و البته در سال ۲۰۲۳ نیز دوحه قطر میزبان اکسپو باغبانی است.
در اکسپو اختصاصی نیز اسرائیل در سال‌های ۱۹۵۳ و ۱۹۵۶ میلادی و قزاقستان نیز در سال ۲۰۱۷ میلادی، میزبان اکسپو اختصاصی بودند. اما در اکسپو جهانی که عملآً مهم‌ترین رویداد از رویدادهای چهارگانه‌ای است که دفتر بین‌المللی نمایشگاه‌ها برگزار می‌کند، هیچ کشوری از غرب آسیا و به ویژه حوزه خلیج فارس نتوانسته بود تا قبل از دوبی به میزبانی این رویداد دست یابد.
از منظر منطقه‌ای نیز این رویداد عظیم بی‌شک تاثیرات بسیاری را در پی خواهد داشت. بی‌گمان مهم‌ترین فرصت، امکان گفت‌وگو و تبادل نظر در همه زمینه‌ها برای کشورهای این منطقه است که در این دوران در جنگ سردی به سر می‌برند و اکسپو ۲۰۲۰ می‌تواند در حد فاصل ۱ اکتبر ۲۰۲۱ تا ۳۱ مارس ۲۰۲۲ میلادی که در حال برگزاری است، بستر مناسبی را برای گفت‌وگو فراهم سازد.
از سوی دیگر این بستر می‌تواند در تغییر ذهنیت جهانی نسبت به خلیج فارس کمک کند. ذهنیتی کلیشه‌ای که خلیج فارس را با نفت، مروارید و جنگ‌های نمایان و پنهان ترسیم کرده است را می‌توان با عرضه دستاوردهای متنوع در حوزه‌های گوناگون، دچار تحول و یا حداقل شکاف کرد تا با آشنایی با جاذبه‌های فراوان فرهنگی و اجتماعی، ذهنیتی نو از حوزه خلیج فارس را فارغ و یا حداقل در کنار آن ذهنیت مرسوم تصور کنند. البته در این میان، امارات متحده عربی و بالاخص شهر دوبی، برنده اصلی این رویداد است.
ساخت و توسعه فیزیکی سایت اکسپو به مساحت ۴۳۸ هکتار که در مارس ۲۰۱۶ میلادی کلید خورد و هزینه قریب به ۷ میلیارد دلاری برای ساخت آن؛ در کنار هزینه ۴۳ میلیارد دلاری در ارتباط با سایر زیرساخت‌های مرتبط با اکسپو، به خوبی تصمیم دوبی برای ترسیم آینده این شهر را نمایان می‌کند. این چشم‌انداز در بستر رشد گردشگری، توسعه مشاغل نوآور و افزایش شهرت بین‌المللی این شهر محقق خواهد شد. چرا که طبق پیش‌بینی‌ها حداقل ۲۵ میلیون بازدیدکننده از این نمایشگاه دیدن خواهند کرد و طی ده سال، سود اقتصادی ناشی از آن به ۳۳.۴ میلیارد دلار می‌رسد و ۴۹۷۰۰ شغل تمام وقت در هر سال ایجاد خواهد کرد.
اما این نمایشگاه عظیم را می‌توان از دیدگاه ایران نیز مورد تحلیل قرار داد. در حالی که پس از جهش نفتی در دهه ۷۰ میلادی و سرمایه‌گذاری‌های عظیم پهلوی برای برگزاری رویدادهای جهانی که در جهت نمایش قدرت بود و با بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ میلادی به میزبانی ایران بیشتر نمایان شد، اینگونه نقش‌آفرینی‌ها در پس از انقلاب کمرنگ‌تر شد. در واقع این نقش را کشورهای ثروتمند عربی نظیر امارات و قطر با گذشت بیش از نیم قرن و با برگزاری اکسپو دوبی ۲۰۲۰ و جام جهانی قطر در سال ۲۰۲۲ به عهده گرفتند.
اما فارغ از این طی طریق تاریخی، برگزاری این رویداد برای ایران امروز به مانند یک فرصت تاریخی است. ایران از ۱۴ نوامبر ۲۰۰۲ میلادی به عضویت دفتر بین‌المللی نمایشگاه‌ها درآمده است و هر چند سابقه حضور در اولین دوره نمایشگاه جهانی در سال ۱۸۵۱ میلادی را دارد اما پس از عضویت در دفتر بین‌المللی نمایشگاه‌ها، به صورت مستمر در اکسپوهای جهانی ۲۰۰۰ هانوفر آلمان، ۲۰۰۵ آیچی ژاپن، ۲۰۱۰ شانگهای چین و ۲۰۱۵ میلان ایتالیا حضور داشته است.
در اکسپو ۲۰۲۰ نیز ایران صاحب پاویونی به مساحت ۲۰۱۴ متر مربع است. مساحت این پاویون اندکی بیش از پاویون ایران در اکسپو ۲۰۱۵ میلان است. اما تفاوت عمده اکسپو دوبی با نمایشگاه‌های سابق، در فاصله اندک مکان برگزاری این اکسپو با ایران است که سبب می‌شود بسیاری از شرکت‌ها و نهادها بتوانند در این رویداد شرکت کنند چرا که هزینه‌های رفت و آمد و سایر موانع به نسبت نمایشگاه‌های سابق، بسیار کمتر است.
بنابراین برای این موقعیت ویژه، ایران می‌تواند به سمت اهداف سترگی قدم بردارد به ویژه که تحریم‌های ایالات متحده سبب شده است روزنه‌های تنفس ایران در اکثر زمینه‌ها بسته بماند، در نتیجه این رویداد می‌تواند به مانند یک دریچه‌ای برای جلوه‌گری ایران عمل کند. ایران علاوه بر تغییر ذهنیت که در بُعد منطقه‌ای به آن اشاره شد، می‌تواند از این فرصت برای گفت‌وگو و تبادل نظر بین‌المللی در جهت شناسایی و معرفی جاذبه‌های اقتصادی، تاریخی و فرهنگی ایران گام بردارد.
به ویژه در این حوزه، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری می‌تواند علاوه بر حضور موثر، نقش پشتیبان و تسهیل‌کننده را ایفاء کند. البته این بخشی از بستری است که اکسپو فراهم کرده است و از سوی دیگر بسیاری از شرکت‌های تولیدکننده، نوپا و فن‌آور نیز می‌توانند به معرفی خود و جذب سرمایه‌گذار اقدام کنند.
در نهایت اگر راهبرد ایران در این اکسپو، حضور سطح بالای دولت به عنوان حمایت‌کننده؛ و پشتیبانی از حضور شرکت‌ها و نهادها باشد، می‌تواند به حضور هر چه گسترده‌تر شرکت‌ها، سازمان‌ها و نهادهای ایرانی در اکسپو دوبی بیانجامد و نمایشگر هر چه بهتر جلوه‌های ناشناخته ایران در انظار جهانی باشد.