شاید برای بسیار از مردم ایران و جهان اسلام جالب باشد که یک حکیم و عارف ایرانی در قرون نهم و دهم هجری، به نام بهاءالدوله رازی، صاحب یکی از مهم‌ترین کتب پزشکی کهن جهان و یکی از پیشگامان دانش ایمنی‌شناسی یا ایمونولوژی است. پدر او به نام شاه‌قاسم فیض‌بخش نیز از اهل عرفان بود و در طبابت هم تجاربی داشت و تربیت عالمانه او در پیدایش شخصیتی مانند بهاءالدوله رازی نقش به‌سزایی ایفا کرد. در مقاله حاضر به زندگی و آثار این خاندان به ویژه شاه‌قاسم فیض‌بخش می‌پردازیم و بر اساس شواهد تاریخی و میدانی نشان خواهیم داد که بخش زیادی از عمر ایشان در محله طرشت تهران گذشته است.
تاریخ طرشت
نام طرشت را می‌توان در کنار نام‌های دوری‌است (Duryast) و درشت (Darasht) در برخی منابع تاریخی دید. امروزه نیز اهالی بومی محل، از واژه درشت برای نامیدن روستا یا محله خود استفاده می‌کنند.
بخشی از نقشه دارالخلافه طهران و اطراف آن در سال ۱۳۲۸ هجری قمری ترسیم از مهندس عبدالرزاق
قاضی نورالله شوشتری نیز در کتاب ارزشمند مجالس المؤمنین به معرفی سه عالم شیعه دوریستی (طرشتی) پرداخته است. مزار شیخ عبدالله طرشتی (شیخ عبدالله بن جعفر بن محمد معروف به ابومحمد دوریستی) امروز نیز زیارتگاهی بزرگ در قلب محله طرشت است.
شاه قاسم فیض بخش در طرشت
در حال حاضر به جز مزار شیخ عبدالله طرشتی، مزار دیگری در طرشت و یا مناطق پیرامونی نزدیک به آن وجود ندارد اما مرحوم محمدتقی مصطفوی (۱۳۵۹-۱۲۸۴) صاحب کتاب آثار تاریخی طهران، در مقاله‌ای با نام آثار تاریخی تهران و اطراف که در سال ۱۳۶۱ در مجله آینده منتشر شده است، مزار دیگری را با نام شاهزاده قاسم در طرشت معرفی کرده است.
در فاصله چندصد متری شمال مزار شیخ عبدالله طرشتی کوچه‌ای به نام کوچه «شاه‌قاسم» وجود دارد و اهالی محل به دلیل اینکه سابقاً میدانی در آنجا وجود داشته است به آن حدود میدان شاه‌قاسم نیز می‌گویند. (در اکثر نقشه‌ها نام کوچه به جای شاه‌قاسم اشتباهاً شاه‌قائم درج شده است.)
با صحبت با افراد مسن محل مشخص شد که سابقاً قبرستان روستا (یا یکی از قبرستان‌های روستا) در اینجا واقع بوده است و بقعه کوچکی نیز با نام شاه‌قاسم در آن وجود داشته است و متاسفانه با آسیب‌های ناشی از یک زلزله (احتمالاً ناشی از زلزله بزرگ بویین‌زهرا در شهریور ۱۳۴۱) و با خیابان‌کشی‌های حدود پنجاه سال پیش، آن بقعه از بین رفته است. جای دقیق بقعه توسط یکی از اهالی نشان داده شد که مع‌الأسف هم‌اکنون در کوچه قرار گرفته است و بعضاً ماشین بر روی آن پارک می‌کند.
نوشته‌های فرزند شاه قاسم
نکته مهمی که درباره فرزند شاه‌قاسم بنام سیدحسن بن سیدقاسم بن سیدمحمد نوربخش مشهور به بهاءالدوله وجود دارد این است که دو کتاب از سه کتابی که از وی می‌شناسیم را در قریه طرشت به انجام رسانده است.
بهاءالدوله نوربخش فرزند شاه‌قاسم فیض بخش است که دکتر حسن تاجبخش – عضو پیوسته فرهنگستان علوم- از او به عنوان «آخرین پزشک بزرگ تاریخ ایران» یاد می‌کند، و احتمالاً در حدود سال ۸۶۰هجری قمری در ری [احتمالاً طرشت از قراء ری] یا دیلم زاده شده است.
معروف‌ترین کتاب او کتاب بسیار معتبری در تاریخ پزشکی ایران بلکه مطلق تاریخ پزشکی است با نام «خلاصة التجارب». این کتاب که شامل بر ۲۸ باب است، از مآخذ مهم طب در دوره صفویه و از بهترین متون درسی پزشکی کهن جهان است.
نسخه‌های خطی متعددی از این کتاب موجود است که ما تصویر صفحه اول یکی از این نسخ را (نسخه خطی با شماره ثبت ۶۱۹۱۰ و شماره بازیابی ۶۰۳۸ کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به تاریخ کتابت ۱۰۹۲ هجری قمری) با مشخص کردن قسمت مربوط به سال نگارش و «مسکن طرشت» در زیر آورده‌ایم.
[صفحه اول خلاصة التجارب بهاءالدوله رازی]
خاندان سید محمد در سولقان و باغ فیض و طرشت
با توجه به موارد یاد شده به نظر می‌رسد شاه قاسم مدفون در قریه طرشت همان شاه‌قاسم فیض بخش فرزند «سیدمحمد نوربخش» و پدر «بهاءالدوله حسینی رازی طرشتی نوربخش» باشد. احتمال دارد نام روستای تاریخی باغ فیض (محله امروزین باغ فیض در غرب تهران) که در فاصله نزدیک به طرشت و در مسیر کن و سولقان قرار داشته است نیز بی‌ارتباط با نام سید قاسم فیض بخش نباشد. (در بین اهلی محل چندین وجه تسمیه برای نامگذاری باغ فیض برشمرده‌اند از جمله اینکه اینجا باغی متعلق به فیض‌الله نامی بوده است و … که ظاهراً چندان مبنای مستحکمی ندارند.)
طرشت، باغ فیض و سولقان در نقشه دارالخلافه طهران و اطراف آن در سال ۱۳۲۸ هجری قمری ترسیم از مهندس عبدالرزاق
شخصیت شاه قاسم فیض بخش
در مورد شخصیت خود شاه قاسم یا سیدقاسم فیض‌بخش باید بار دیگر به کتاب «مجالس المؤمنین» قاضی نورالله شوشتری مراجعه کرد. ایشان پس از ذکر فضائل «الامیر النحریر الموحد الربانی السید علی همدانی قدس سره» و «غوث المتأخرین و سید العارفین محمد نوربخش نور الله مرقده» به سراغ «سید عارف زاهد شاه‌قاسم فیض‌بخش قدس سره» می‌رود. قاضی نورالله همچنین در بخش سید محمد به توضیح پیرامون معنای مهدی خواندن نوربخش توسط استادش ابواسحاق ختلانی مبادرت ورزیده و دامن وی را از داعیه مهدویت به معنای اینکه وی خود را مهدی موعود و آخرین امام شیعه معرفی کرده باشد منزه می‌داند.
شاه قاسم فیض بخش سالیانی در طرشت زیست و نهایتاً در سال ۹۲۷ ه.ق وفات کرد.
نتیجه گیری
همان طور که در متن مقاله ذکر کردیم، در منابعی به وجود مزار شخصی به نام شاه‌قاسم در طرشت اشاره شده است. تحقیقات پیمایشی محلی نیز موید این مسأله بود و مکان دقیق و تاریخچه‌ای مختصر از بقعه شاه‌قاسم را در اختیار محقق قرار داد. با توجه به زندگی‌نامه سیدمحمد نوربخش و نقشه‌های قدیمی می‌توان حضور نوربخشیان در محدوده‌ای از سولقان تا طرشت را یقینی دانست. بررسی نسخه‌های خطی بهاءالدوله رازی حسینی طرشتی نوربخش، یعنی کتب خلاصه التجارب و شرح العون نیز حضور این خاندان در قریه طرشت را به محکمی اثبات می‌نماید.
چه نیکو است که مسئولان مربوطه با اقداماتی نظیر نصب تابلو و یا احیاء این بقعه، گامی در جهت حفظ شأن مزار این سید موسوی (نسب او با هجده واسطه به امام موسی کاظم علیه السلام می‌رسد.) و عارف شیعی بردارند و با این امر بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی طرشت و مناطق غرب تهران را نیز احیاء نمایند.
به نظر می‌رسد انجام چنین امری، خرسندی و استقبال محققان تاریخ عرفان اسلامی و تاریخ تشیع و همچنین علاقه مندان به این شخصیت در دو کشور هند و پاکستان (مناطق کشمیر و بلتستان) را نیز در پی داشته باشد.
